روز دهم اردیبهشت ماه که روز اخراج پرتغالی ها از خلیج فارس است روز ملی خلیج فارس نام دارد. در 21 آوریل 1622، با رشادت «امام قلیخان امیرالامرای فارس»، به 117 سال تسلط جابرانه پرتغالیها به جزایر خلیج فارس خاتمه داده شد. خلیج فارس از نقطه نظر ژئوپولیتیک، تجارت، نفت و گاز و کشتیرانی و ماهی گیری و ... در طول تاریخ گلوگاه مهمی در دنیا محسوب می شده و هم اکنون شاهرگ اقتصاد دنیا در این منطقه قرار دارد.

Persian Gulf
الف- مشخصات فیزیکی
خلیج فارس كه امروزه به پیوستگاه و ته آب اروند رود در خرمشهر و بصره تا راس مسندام در شمال عمان اطلاق می شود. در اواسط دوره سوم زمین شناسی حدود 30 میلیون سال قبل در اثر گسترش دهانه شكاف دریای عمان بوجود آمده و از پدیده های دوران سوم زمین شناسی است كه در حال حاضر 226 هزار كیلومتر مربع پهنا دارد درازای كرانه اش از دهانه فاو تا بندر عباس 1 هزار و 375 كیلومتر و میانگین ژرفای آن 30 متر است و 062% آب های سطح كره زمین را در بر می گیرد در ابتدا وسعت آن بیشتر از دو برابر مساحت فعلی بوده است.
این پهنه آبی قدیمی ترین دریایی است كه بشر آن را می شناخته است. این پهنه آبی گاهواره تمدن جهان و از اولین زیستگاههای بشر محسوب می شود ساكنان این دریا كشتی را اختراع و خاور وباختر را به هم پیوند داده اند. در جغرافیای قدیم دریای پارس یكی از بزرگترین دریا ها از 4 دریایی بود كه شناخته شده بود اما اكنون پهنه آبی را كه خلیج فارس می نامند خلیجی كه با 1000 كیلومتر مربع طول و بیشتر از 240 كیلومتر مربع عرض.
این خلیج متوسط 56% ذخایر نفت جهان را در بر دارد و هنوز هم مهمترین خلیج در جهان محسوب می گردد. میادین نفتی خلیج فارس مهمترین منابع نفت دنیا می باشند. میادین نفتی سروش، بهرگانسر، سیری، نوروز و لاوان و میدان گازی پارس جنوبی از مهمترین میادین هیدروکربوری ایران می باشند. خلیج فارس با 226 هزار كیلومتر مربع و سعت و 68 میلیارد بشكه ذخیره نفت (56%)كل ذخایر نفت جهان یك آبراه بزرگ و مهم بین المللی است كه از دوره هخامنشیان تا امروز همواره اهمیت استراتژیك داشته و بویژه در دوره جنگ جهانی دوم و در دوره جنگ سرد بر اهمیت و شهرت جهانی آن افزوده شد و با انقلاب اسلامی ایران و بر هم خوردن معادلات جهانی با بروز سه جنگ موسوم به جنگهای سه گانه خلیج فارس و با توجه به اهمیت اقتصادی و جهانگردی كه كشورهای حاشیه آن پیدا كرده اند، اهمیت آن و توجه جهانیان به آن، این منطقه را به مشهورترین نقطه جغرافیایی تبدیل كرده است. علیرغم فراز و نشیبهای مختلف تاریخی هنوز هم ایران مهمترین كشور منطقه است كه قسمت اعظم خلیج فارس را تحت حاكمیت دارد. خلیج فارس گرمترین پهنه آبی دنیاست، عریض ترین بخش آن 180 مایل است و عمیق ترین نقطه آن 93 متر در 15 كیلومتری تنب بزرگ، و كم عمق ترین بخش آن در غرب بین 10 تا 30 متر است عمق كم خلیج فارس باعث شده است كه خشكی مرتب بدرون دریا پیشروی نماید. در عین شوری زیاد آب، 200 چشمه آب شیرین در كف و 25 چشمه كاملاً شیرین در سواحل این خلیج جریان دارد كه همگی از كوههای زاگرس یا پارس سرچشمه می گیرند، اروند، كارون، دیاله، زاب، جراحی، مند، دالكی و میناب بزرگترین و پر آب ترین رودهایی هستند كه بهخلیج فارس می ریزند. گرمای هوا گاهی در تابستان 50 درجه و برودت آن در زمستان تا 3 درجه گزارش شده است. خلیج فارس از نظر منابع طبیعی از غنی ترین پهنه های آبی جهان است نفت، گاز، فسفات، گوگرد ، مروارید، مرجان، انواع ماهیها و میگو از جمله ثروتهای خلیج فارس است. بنادر دبی، شارجه، ابوظبی، كویت، بحرین، دوحه ، كیش، بندر عباس، خرمشهر و بصره خلیج فارس را به قطب اقتصادی و توریستی جهان تبدیل كرده است. خلیج فارس از نظر ژیوپلتیك، استراتژیك، نظامی و از تاریخی و فرهنگی یك پهنه آبی مهم و منحصر به فرد در جهان محسوب می شود. كشفیات باستان شناسی سالهای اخیر در دو سوی سواحل فارسی و عربی خلیج فارس ثابت می كند كه این پهنه آبی یكی از مهمترین و شاید اولین مركز سكونت انسانها است و گهواره و مرکز تبادل تمدنهای زیادی مانند ایلامی، سومری، آکدی، آشوری، بابلی، مادی، پارسی، یونانی، اسلامی و .. بوده است.

ب - تاریخچه
خلیج فارس نامی است به جای مانده از كهن ترین منابع، زیرا كه از سده های قبل از میلاد سر بر آورده است، و با پارس و فارس _ نام سرزمین ملت ایران _ گره خورده است. قدمت خلیج فارس با همین نام چندان دیرینه است كه عده ای معتقدند: «خلیج فارس گهواره تمدن عالم یا مبدا پیرائی نوع بشر است.» ساكنان باستانی این منطقه، نخستین انسان هایی بودند كه روش دریانوردی را آموخته و كشتی اختراع كرده و خاور و باختر را به یكدیگر پیوند داده اند. اما دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس، قریب پانصد سال قبل از میلاد مسیح و در دوران سلطنت داریوش اول آغاز شد. داریوش بزرگ، نخستین ناوگان دریایی جهان را به وجود آورد. كشتی های او طول رودخانه سند را تا سواحل اقیانوس هند و دریای عمان و خلیج فارس پیمودند، و سپس شبه جزیره عربستان را دور زده و تا انتهای دریای سرخ و بحر احمر كنونی رسیدند. او برای نخستین بار در محل كنونی كانال سوئز فرمان كندن ترعه ای را داد و كشتی هایش از طریق همین ترعه به دریای مدیترانه راه یافتند. در كتیبه ای كه در محل این كانال به دست آمده نوشته شده است: «من پارسی هستم. از پارس مصر را گشودم. من فرمان كندن این ترعه را داده ام از رودی كه از مصر روان است به دریایی كه از پارس آید پس این جوی كنده شد چنان كه فرمان داده ام و ناوها آیند از مصر از این آبراه به پارس چنان كه خواست من بود.»
داریوش در این كتیبه از خلیج فارس به نام «دریایی كه از پارس می آید» نام برده است و ایننخستین مدرك تاریخی است كه درباره خلیج فارس موجود است.
اولین بار یونانی ها بودند كه این خلیج را «پرسیكوس سینوس» یا «سینوس پرسیكوس» كه همان خلیج فارس است، نامیده اند. از آنجا كه این نام برای اولین بار در منابع درست و معتبر تاریخی كه غیر ایرانیان نوشته اند آمده است، هیچ گونه شائبه نژادی در وضع آن وجود ندارد. چنان كه یونانیان بودند كه نخستین بار، سرزمین ایران را نیز «پارسه» و «پرسپولیس» یعنیشهر یا كشور پارسیان نامیدند. استرابن جغرافیدان قرن اول میلادی نیز به كرات در كتاب خود از خلیج فارس نام برده است. وی محل سكونت اعراب را بین دریای سرخ و خلیج فارس عنوان می كند. همچنین «فلاریوس آریانوس» مورخ دیگر یونانی در كتاب تاریخ سفرهای جنگی اسكندر از این خلیج به نام «پرسیكون كیت» كه چیزی جز خلیج فارس، نیست نام می برد.
البته جست و جو در سفرنامه ها یا كتاب های تاریخی بر حجم سندهای خدشه ناپذیری كه خلیج فارس را «خلیج فارس» گفته اند، می افزاید. این منطقه آبی همواره برای ایرانیان كه صاحب حكومت مقتدر بوده اند و امپراطوری آنها در قرن های متوالی بسیار گسترده بود هم از نظر اقتصادی و هم از نظر نظامی اهمیت خارق العاده ای داشت. آنها از این طریق می توانستند با كشتی های خود به دریای بزرگ دسترسی پیدا كنند و به هدف های اقتصادی و نظامی دست یابند.

آثار عرب زبان نیز بهترین و غنی ترین منابعی هستند كه برای شناسایی و توجیه كیفیت تسمیه این دریا می تواند در این بررسی مورد استفاده قرار گیرد. در این منابع و آثار از دریای فارس و چگونگی آن بیش از آثار فرهنگی موجود در هر زبان دیگری گفت و گو شده است. تمام كسانی كه نسبت به متون دوره اسلامی شناختی حداقل داشته باشند با نام مسعود ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوریحان بیرونی، ابن بلخی ودیگرانی كه اكثر آنان كتاب های خود را به زبان عربی نیز نوشته اند، آشنا هستند. گذشته از متقدمان نامبرده می توان از نویسندگان عرب متاخر نیز نام برد كه در آثار خود از نام «خلیج فارس» بدون كم و كاست یاد كرده اند.

ج – زمین شناسی
زمین شناسان معتقدند كه در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت اولیه خلیج فارس در كنار دشت های جنوبی ایران تشكیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شكل ثابت كنونی خود را یافت. در اواسط دوره سوم زمین شناسی حدود 30 میلیون سال قبل در اثر گسترش دهانه شكاف دریای عمان بوجود آمده و از پدیده های دوران سوم زمین شناسی است كه در حال حاضر 226 هزار كیلومتر مربع پهنا دارد درازای كرانه اش از دهانه فاو تا بندر عباس 1 هزار و 375 كیلومتر و میانگین ژرفای آن 30 متر است و 0.62%آب های سطح كره زمین را در بر می گیرد در ابتدا وسعت آن بیشتر از دو برابر مساحت فعلی بوده است. جزایر خلیج فارس دنباله ارتفاعات زاگرس بوده كه به دریا كشیده شده و قسمت های مرتفع آن از آب بیرون آمده است و بجز قشم،كیش،لاوان و هندورابی بقیه جزایر استان غالبا به صورت گنبدهای نمكی هستند كه مجموعهای از سنگ های ماگمایی رسوبی و دگرگونی بوده كه توسط توده های نمك در حین بالا آمدن به سطح زمین رسیده اند. بر پایه نقشه های تكتونیك، خلیج فارس جزء كانونهای زلزله خیز ایران است دانشنامه بریتانیكا در این خصوص نوشته است " آخرین حركتی كه خلیج فارس در معرض آن قرار داشته و دارد بالا آمدن تدریجی است. زلزله در خلیج فارس متواتر و گاهی بسیار شدید است.

جغرافیای دیرینه منطقه خلیج فارس در دورههای مختلف زمین شناسی :
دوره پرمین ـ بطوریكه در نقشه هم ضخامت دوره پرمین دیده می شود ضخامت طبقات دولومیتی و آهكی پرمین بنام سازند دالان (خوف در عربستان) بین 1000 تا 2000 پا متغیر است و بیشترین ضخامت در تنگه هرمز و ناحیه قشم میباشد. و حدود قطر و بحرین بین 1000 تا 1500 پا است. و تغییرات ضخامت پرمین بعلت رسوبات كم عمق پلاتفوری خیلی كم است و سازند دالان در دوره پرمین در دریای كم عمق بصورت سنگ آهكی و دولومیتی رسوب نموده است.
دوره تریاس ـ در نواحی قشم و شمال بندرعباس پایین رفتگی ادامه داشته و حداكثر ضخامت رسوبات تریاس در شمال بندرعباس دیده میشود و در ناحیه قطر بطرف شمال و ناحیه شیراز ضخامت كمتری از تریاس وجود دارد حركات قارهای و حركات نمكی از تریاس شروع شده است.
دوره ژوراسیك ـ در دوره ژوراسیك حركات قارهایی و حركات نمكی باعث بالا آمدن منطقه فارس شد و در دوره ژوراسیك ضخامت كمتری در ناحیه خلیج فارس رسوب نموده است ولی در مناطق كویت، شمال عربستان در اثر پایین رفتگی بیشترین ضخامت حدود 4000 پا رسوبات ژوراسیك دیده می شود.

دوره كرتاسه ـ در این دوره در اثر حركات قارهای و حركات نمكی، نواحی دالان، بوشهر ، كنگان بحرین، قطر و قوار، بالا آمده و كمترین ضخامت دوره كرتاسه در این نواحی دیده می شود و بر عكس در نواحی سروستان، شیراز، دزفول و لرستان در شمال و ناحیه هرمز و عمان (در قسمت جنوب شرقی خلیج فارس) فرونشست پیدا نموده و ضخامت حداكثر كرتاسه بیش از 8000 پا رسوب نموده است. اولین بالا زدگی كوههای گنبد نمكی در كرتاسه ظاهر شده و از دانههای سازند هرمز در سنگهای كرتاسه دیده شده است.
دوران سوم ـ در دوران سنوزوییك برعكس دروه كرتاسه نواحی دالان، بوشهر، كنگان پایین رفته و رسوبات دوران سوم بیش از 12000پا ضخامت در این نواحی رسوب كرده است. در قسمت جنوبی خلیج فارس (عربستان، قطر و بحرین) و در شمال خلیج فارس نواحی شیراز و سروستان، دزفول و لرستان ضخامت كمتری در دوران سوم رسوب نموده است.
بطور كلی در تمام دوره ها از پرمین تا اوایل میوسن دریای كم عمق در تمام منطقه خلیج فارس وجود داشته و در اواسط میوسن دریا پسروی نموده و كم كم رسوبات تبخیری نمك و گچ سازند گچساران و سپس رسوبات دریایی كم عمق و قاره ای آغاجاری رسوب نموده اند.