مبانی مرمت » درمان ، نگهداری ، مرمت و بازسازی آثار هنري و تاريخی

اثر محيط:
وضعيت يك شيء تاريخي و يا اثر هنري به دو عامل مهم و اساسي بستگي دارد: يكي ماده و يا موادي كه از آن ساخته شده است، كه بسيار متغير مي باشد، دو ديگر شرايطي كه شيء در طي موجوديت خود تحت تأثير آن قرار داشته است.
هيچ ماده*اي در تمامي شرايط پايدار نيست. از سوي ديگر توجه به اين نكته نيز ضروري است كه تغييرات داخلي و خارجي موجب فساد تدريجي و تخريب اثر مي*شوند.
مكانيزم اين تغييرات هرچه باشد ، عوامل محيطي نقش اساسي در شدت تاثير و پيشبرد آنها دارد. دو عامل مهم در اين مورد وجود هوا و رطوبت است.
رطوبت نسبي و دماي محيط اثرات تعيين كننده*اي بر پايداري و استحكام شيء دارند.
با كنترل شرايط محيطي موزه*ها (يعني كنترل دما و رطوبت محيط) مي توان از تخريب تدريجي اشياء جلوگيري نمود. اما طبيعي است كه آثار بيرون از موزه*ها نه تنها تحت تأثير تغييرات ميزان رطوبت قرار مي*گيرند، بلكه تغييرات ناگهاني هوا نيز همان قدر اثر مخرب دارد. نمونه بارز اين*گونه از تخريبها را مي*توان در مورد آثاري كه از حفاريهاي باستانشناسي به دست آمده و ناگهان در برابر محيط تازه قرار مي*گيرند ملاحظه نمود.
پيش از آشنايي باستانشناسان با اين پديده، برخورد با اينگونه آسيبها امري عادي محسوب مي*گرديد:
با شكافتن گوري با آلات و ادواتي روياروي مي*شدند كه در شكل و حالت اوليه خود باقي*مانده اما با قرار گرفتن در محيط جديد فورا تاب برداشته، خرد شده و حتي گهگاه جلوي چشمانشان به صورت پودر در*مي*آمدند.
دليل اين رخداد را اينگونه مي*توان توضيح داد كه اشياء مدفون شده در زير خاك پس از سپري شدن مدت زمان طولاني با شرايط و عوامل محيطي خود كه تقريبا ثابت است، به يك نوع حالت توازن مي*رسند، يعني تخريب پس از طي مدتي قطع شده و يا ديگر ادامه نمي*يابد. اما پس از حفاري اين اشياء ناگهان در برابر محيطي قرار مي*گيرند كه ويژگي*هاي آن با محيط قبلي كاملأ متفاوت است و چون توان سازش با محيط جديد را ندارند، بعضي از اشياء شديدأ عكس*العمل نشان مي*دهند. با باز شدن گور، خروج هواي سرد باعث افزايش رطوبت نسبي گرديده به حدي كه گاه موجب نشست رطوبت نيز مي*شود، در حالي*كه ورود هواي گرم به درون گور سبب كاهش رطوبت نسبي مي*گردد. اينگونه تغييرات در مورد اشياء و آثاري كه از مواد آلي ساخته شده*اند، يا به دليل جذب و يا به خاطر از دست دادن رطوبت، باعث تغييرات بُعدي خواهند شد كه به شكل آماس يا تورم،چروك يا جمع شدن و يا پيچ و تاب برداشتن شيء نمود مي*يابند.
هنگامي*كه اشياء حفاري شده در خاك مرطوب، سريعا خشك شده و فرصت اين را نمي*يابند تا به تدريج در محيط بيرون سازش يابند نيز مشكلات مشابهي به وجود مي*آيد. در اين وضعيت كاهش ناگهاني رطوبت در مورد مواد آلي باعث جمع شدن، كجي، و از شكل افتادگي و در مورد اشياء سنگي و سفالينه*ها خورد شدن آنها مي*شود. براي جلوگيري از اينگونه تخريبها لازم است اشياء مكشوفه در محلي خنك و دور از آفتاب قرار گيرد تا به تدريج و به آرامي رطوبت خود را از دست بدهند.
اشياء چوبي، استخواني و عاجي ساختار سلولي دارند. بيرون آوردن اين*گونه اشياء از درون خاك در شرايطي كه پر آب و خيس شده*اند، مشكلات بيشتري خواهد داشت. در اين مواقع لازم است اشياء فورا در آب قرار گرفته و سپس در پارچه مرطوب بسته شوند، بعد بايد آنها را در كيسه*هاي پلي*تن قرار گرفته و با آزمايشگاه مخصوص منتقل نمود تا مورد عمليات ويژه حفاظتي قرار گيرند. اگر اينگونه آثار سريعأ خشك شوند بافت سلولي ضعيف آنها متلاشي خواهد شد و به همين خاطر بعدأ هرچقدر در آب قرار داده شوند شكل اوليه را باز نخواهند يافت.
نمونه تخريب شديد اين*گونه آثار را مي*توان در بين اشيائي كه پوشش غير قابل نفوذ دارند، مثل اشياء لاكي چيني (كه البته اين پوشش نيز بايد حفظ شود) ملاحظه نمود. در بسياري موارد حتي انجام بهترين و كاملترين روش*هاي حفاظت و مرمت نيز بروي اين*گونه آثار اثري قابل توجه در بر ندارد. نمونه زير شاهد اين امر است:
در سال 1949 چهار سيني كه از چوب بسيار نازك ساخته شده و پوششي از لاك داشتند در حفريات چانگ*شا از محيطي بسيار مرطوب به دست آمد. اين اشياء فورأ در جعبه*هاي مخصوص از جنس فلز روي و محتوي پشم مرطوب قرار داده شد و براي انجام عمليات حفاظتي ضروري با هواپيما به آزمايشگاه تحقيقاتي موزه بريتانيا ارسال گرديدند. در آن*جا سيني*ها را در داخل ظروف بسته*اي حاوي هواي مرطوب قرار دادند و به تدريج به ظروف ديگري، كه رطوبت نسبي در آنها پيوسته كاهش مي*يافت ، منتقل كردند تا آنكه طي دوازده ماه به آرامي خشك شدند. با اينكه هر چهار شيء در شرايطي يكسان مورد درمان قرار گرفتند، ليكن تنها سه سيني از خطر نجات يافت و شيء چهارم در هم كشيده شد، سپس تاب برداشت و در نهايت تكه*تكه شد.
دليل اين رفتار غير عادي شايد كيفيت، ماهيت و يا جهت بريده شدن چوب مورد استفاده در ساخت اين سيني باشد، از سوي ديگر اين احتمال كه اين شيء در شرايطي مخالف با سه سيني ديگر به سر برده*است نيز وجود دارد، يعني اينكه در زير زمين در معرض خشك شدن*هاي متناوب قرار داشته و يا حتي پس از كشف به طور موضعي و جزئي خشك شده باشد.
اشياي مدفون در زمين*هاي نمك*دار نه تنها تحت تأثير رطوبت قرار مي*گيرند، بلكه نمك*هاي محلول در آبهاي موجود در زمين نيز رهايشان نمي*كند.
پس از خارج كردن شيء رطوبت تبخير شده و نمكها به صورت بلور باقي مي*مانند كه بدين ترتيب تضعيف ساختار و از هم پاشيدگي سطح شيء را به همراه خواهند داشت. در اين موارد ضروريست شيء با آب بدون نمك شسته شود تا نمك*هاي محلول جذب شود. حتي اشياي فلزي نيز در در مجاورت نمك موجب خودگي خواهد شد كه براي آسيب كمتر آن را مدتي در محيط مرطوب نگهداري ميكنند تا توازن بين شيء و محيط برقرار شود.

افت و خيز رطوبت و هواي موزه*ها:
با آنكه آثار هنري و تاريخي با قرار گرفتن در برابر تغييرات ناگهاني دما و رطوبت فرسوده شده و مي*پوسند، بايد در نظر داشت كه برخي از آثار هنري در اثر تغييرات جوي روزانه نيز ممكن است به همين شدت تحت تأثير قرار گيرند. مثلأ نقاشيها (چه نقاشيهاي روي بوم و چه روي چوب) نسبت به تغييرات هوا بسيار حساسند و اين حساسيت را در برابر تغيير و افت و خيز متناوب رطوبت نسبي تغييرات بعدي يا فيزيكي در آن رخ ميدهد و اينگونه تغييرات به نوبه خود باعث ايجاد فشار و تاب دادن بستر و لايه رنگ خواهد شد. در نتيجه اين حركات ممكن است فشار و تاول*هائي به وجود آيد و رنگ طبله كرده و بريزد.
پس از جنگ جهاني دوم گالري ملي انگلستان، كارشناسي را به مدت 8 ماه در سال به كار گرفت تا در رفع اين مشكلات در تابلوهاي گالري كه در طول مدت جنگ در مخزن موزه بود و تحت كنترل قرار نداشتند همت نمايد. كه نتيجه اين تلاشها باعث شد تا اين آثار در اين مدت حتي يك نمونه تخريب نيز بر جاي نگذاشت. اهميت عامل رطوبت نسبي در حفاظت تابلوهاي نقاشي زماني بيشتر درك مي*شود كه پس از برگشت تابلوها به لندن بار ديگر مشكلات پيش از جنگ اتفاق افتاد و به دليل بي توجهي و نبود متخصص و نگهداري آثار در اطاقهايي كه هواي آن تهويه نمي*شد لايه*هاي رنگ شروع به ريختن كردند.
بدين ترتيب ضروريست كه موزه*ها مجهز به دستگاه*هاي تهويه مطبوع باشند، تا علاوه بر ثابت نگه*داشتن و كنترل رطوبت و دما عمل دفع گرد و غبار نيز انجام شود. كه در اين شرايط خطرات ناشي از آلودگي هوا نيز وجود ندارد و از ذرات دوده نيز خبري نيست و مي*توان با آرامش خيال شيشه روي نقاشيها را برداشت تا بيننده بتواند بدون انعكاس در تابلو، از تماشاي آن لذت ببرد.
در خانه*هاي شخصي، اهميت دما به همان ميزان رطوبت نسبي است. چرا كه معمولا مجموعه*هاي هنري را در اتاقهاي كوچك نگاهداري مي*كنند و حريان هوا در اينگونه اطاقها به دليل باز و بسته شدن درها و پنجره*ها و همچنين وجود وسائل حرارتي، شديدتر مي*شود. در اين شرايط معمولأ تغييرات دما نسبت به فضاي بزرگ موزه*ها، بيشتر مي*شود و در نتيجه استفاده از ويترينهاي شيشه*اي براي آثار حساس مزيت*هاي زيادي خواهد داشت.
از ديگر موادي كه در اثر خشكي و تغيير ميزان رطوبت آسيب ميبينند ميتوان كاغذ، كاغذ پوست و چرم را نام برد. البته بايد چسب*هاي مورد استفاده در ساخت ميز و صندلي و تجليد كتاب را نيز در اين گروه آورد. مبلمان*هاي مزين به قطعات چوب يا سنگهاي قيمتي و تزئينات ديگر، با خشك شدن چسب مورد استفاده در آنها شديدأ آسيب مي*بينند و فرسودگي فيزيكي در صحافي و جلد كتابها نيز بستگي زياد به خشكي بيش از حد چسب دارد. اگر كتابها در مجاورت رادياتور يا روي طاقچه بالاي بخاري و يا حتي براي مدت زيادي در برابر تابش مستقيم نور آفتاب قرار گيرند، شيرازه آنها فورا آسيب مي*بيند.
در موزه*ها براي آسيب نديدن اين آثار از كم كردن گرما و يا ترجيهأ از دستگاه رطوبت ساز استفاده مي*شود.

آلودگي هوا:
حال مشكلات ناشي از وجود ناخالصيهاي مختلف هوا را در نظر ميگيريم.
در موزه*هايي كه در نزديكي دريا*ها هستند هواي مرطوب و حاوي نمك دريا، به كمك باد، به سمت خشكي آمده و با از دست دادن رطوبت خود، داراي ذرات بسيار ريز و پراكنده بلورهاي نمك مي*شود. اين هوا وارد فضاي داخلي شده و مقادير بسيار جزئي نمك را بر آثار باقي مي*گذارد. نمك ماده*اي رطوبت گير است كه با بوجود اوردن رطوبت در اطراف خود باعث رشد ميكروارگانيزم*ها مي*شود كه مشكلات عمده*اي را براي اينگونه آثار هنري فراهم مي*آورد. بهتر است در اينگونه مكانها آثار حساس را در كمد يا ويترينهاي مخصوص قرار داده و از نمايش و نگهداري آنها در ويترينهاي روباز دوري كرد.
دومين مسأله بر اثر آلودگي*هاي هوا در مكانهاي مجاور شهرها و مناطق صنعتي به وجود مي*آيد. زيرا با اينكه مي*توان از ورود دوده و خاك جلوگيري كرد، ليكن به جز استفاده از تأسيسات گران قيمت تهويه مطبوع، راه ديگري براي جلوگيري از ورود گازهاي گوگردي وجود ندارد. اين گازها با تمام فلزات قديمي به جز طلا تركيب شده و سولفورهاي تيره رنگ را به وجود مي*آورد. همچنين به لايه*هاي بسيار نازك رنگ حاوي سرب سفيد آسيب جدي وارد ميكند. گاز انيدريد سولفور در نهايت به اسيد سولفوريك تبديل مي*شود و نقش خورندگي اين اسيد بر موادي كه در تماس با هوا هستند، مثل سنگهاي ساختماني و فلزات، كاملا مشهود است. سرچشمه پوسيدن كاغذ و اشياء پارچه*اي در نهايت به اين اسيد بر*مي*گردد، و همين ماده موجب پودر شدن و پوسيدن شيرازه*هاي چرمي كتابها مي*شود.
تنها راه محافظت از آثار هنري و تاريخي در مناطق صنعتي و نزديك دريا، جلوگيري از ورود اين عوامل مخرب به درون موزه*ها و نمايشگاه*ها است.كه اين امر با استفاده از قفسه هاي بسته و ويترين*هاي مخصوص قابل انجام است.

نور در موزه:
يكي از خطرات جدي آثار هنري نگهداري شده در موزه*ها نور مخرب مي*باشد كه بسياري از مواد از جمله پارچه*ها، آبرنگها، نقاشيها و نسخ خطي تذهيب دار، حساسيت بيشتري دارند.
در حالي*كه براي مطالعه يا لذت بردن از تماشاي آثار هنري، نور روز يا نزديك به آن ضروري است، ولي در صورتيكه آثار در معرض نور كنترل نشده قرار گيرند، در مواد حساسي چون رنگ*دانه*ها، و مواد رنگي، تغييرات فتوشيميايي صورت گرفته و اشياء پارچه*اي ترد و ضعيف مي*شوند.
اشعه ماوراء بنفش نور، مخرب*ترين بخش آن است.استفاده از ورقه*هاي ويژه پلاستيك حاوي تركيبات جذب كننده پرتوهاي ماوراي بنفش بسيار موثر است.
بايد در نظر داشت كه لامپهاي فلورسنت هم پرتوهاي ماوراء بنفش پخش مي*كند كه با استفاده از اينگونه مواد پلاستيكي كه در آمريكا پلكسي گلاس ناميده مي*شود ميتوان از مقدار اين پرتو*ها كاست.
در سالهاي اخير پيشرفتهاي زيادي در ارتباط با نور موزه*ها و مقابله با خطرات ناشي از آن صورت گرفته و براي به حداقل رساندن آسيبهاي ناشي از نور موارد زير مورد توجه قرار مي*گيرد.
هنگامي*كه سالن نمايشگاه*ها و مخازن اشياء در دسترس عموم نيست، تاريك نگاهداشته مي*شوند.
به جاي استفاده از نورپردازي مسقيم، از نور بازتابي و يا نور پخش شده استفاده مي*شود.
در انتخاب لامپهاي فلورسنت دقت لازم به عمل مي*آيد تا حد اقل پرتوهاي ماوراء بنفش را ساطع كنند.
اين موارد خصوصا در فضاهايي كه اشياء حساس و ارزشمند، مانند پارچه*ها، آب رنگ*ها و اسناد و مدارك نقش دار نگاهداري مي*شوند، مورد اهميت بيشتري خواهد بود.
نگاهداري مدارك و اطلاعات همراه اشياء:
با توجه به مطالبي كه توضيح داده شد، مرمت*گران، موزه داران و ديگر افراد مسؤول نگهداري آثار تاريخي و هنري، بايد از خطرات ناشي از عوامل محيطي بر اشياء، آگاهي داشته و چگونگي جلوگيري از آسيبهاي احتمالي را مد نظر داشته باشند، تا بدين ترتيب بتوانند وضعيت هريك از اشياء را مورد مطالعه قرار دهند.
اجراي عمليات مرمتي بر روي اشياء تاريخي و آثار هنري در آزمايشگاه مسؤوليت بزرگي است. شكي نيست كه كشف و دستيابي به اطلاعات نهان در زير رسوبات و گل و لاي روي اشياء، هيجان زيادي به همراه دارد، اما اين علاقه و هيجان نبايد وظيفه اصلي يعني تميز كردن و مرمت شيء با صبر و حوصله و تهيه مدارك كامل از آن را، چه طرح ، چه عكس و چه اطلاعات ضروري ديگري كه در ضمن كارهاي مرمتي حاصل مي*شود، را از ياد مرمت*گر ببرد.
اين مدارك بايد در بايگاني*هاي مربوطه براي هميشه حفظ شوند. كار مرمت، احتياج به دانش، دور انديشي، قوه ابتكار و زبردستي دارد، اما اينها همه بايد همراه با صبر و حوصله و دقت زياد انجام گيرد و هيچگاه نبايد عجله كرد.


منبع : كتاب حفاظت، نگهداري و مرمت آثار هنري و تاريخي (هارولد.ج.پلندرليت و ا.ي.اُرنر)