مبانی و نظریه معماران : جهان زیر سایه معماری ایرانی ( گفتگو با مهندس سید علیرضا قهاری )

این موضوع یعنی زندگی در مامنی كه زیبا است و در عین حال خانه هم هست؛ موردی كه باعث تعجب بسیاری از ایران*شناسان و باستان*شناسان شده است. حال آن*كه امروزه خانه*های ایرانی زیبا نیستند و در یك كلام، خالی از عناصر بصری*اند كه بتوان نام خانه اصیل ایرانی را بر آنها گذاشت.


این مساله باعث شده به سراغ مهندس سید علیرضا قهاری ، رئیس هیات مدیره انجمن مفاخر معماری ایران و مدیر مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران برویم تا این چالش را با وی در میان بگذاریم.


قهاری نزدیك به 35 مقاله علمی را درباره زیبایی*شناسی معماری ایرانی ـ اسلامی در مجلات داخلی و خارجی به چاپ رسانده و 3 كتاب را نیز در این حوزه تالیف كرده است.

آقای قهاری! خانه ایرانی را چگونه تعریف می*كنید؟

خانه و مسكن به مفهوم عام، محل استراحت و آرامش و آسایش است و به تعبیری مامن انسان برای گریز از آنچه غیرخود می*خواند. كلام الهی به این معنا اشاره صریح دارد و این مختص یك جامعه، یك ایدئولوژی و یك فرهنگ و تمدن نیست؛ اما این*كه خانه ایرانی چه تعریف اختصاصی*ای دارد، باید عرض كنم باورها و فرهنگ، آداب و رسوم و اساسا جهان*بینی یك ملت تنها عامل افتراق و گوناگونی میان فرم و محتوای خانه است. لذا زمانی كه به خانه ایرانی می*اندیشیم، در ذهنمان عواملی متواتر می*شود كه با یك خانه ژاپنی، انگلیسی یا سوئدی فرق دارد. عواملی كه دربرگیرنده اقلیم، فرهنگ، آداب و سنن از منظر ملتی متمدن و با فرهنگ و خداشناس است. شاید خانه ایرانی را زمانی می*توان توصیف كرد كه در آن زندگی كنیم، پیش از آن*كه با معرفی ابعاد و فرمش، شكل آن را ترسیم كنیم. در یك تعریف كلی، خانه ایرانی خانه*ای است كه جسم و روان ایرانی در آن می*آساید و او را به معبود نزدیك*تر می*كند و خیال و آرامش عدن می*بخشد.
چو باد عزم سر كوی یار خواهم كرد

نفس به بوی خوشش مشكبار خواهم كرد


با این توصیف شما، پس جایگاه زیبایی*شناسی در معماری ایرانی چگونه ارزیابی می*شود؟
ببینید، معماری ایرانی در جایگاه رفیعی از معنویت و تعقل بشری قرار دارد. غنای فرهنگی كه ناشی از ذوق و دانش ایرانیان در طول تاریخ بوده است، زمینه را برای ارائه جلوه*های زیباشناختی و جمال انسانی و روح متعالی وی به شكلی كه می*بینیم، فراهم آورده است. این را می*توان ملهم از عرفان و معرفتی دانست كه در طول صدها سال، علی*رغم پیامدهای نامتجانس تاریخی و فراز و نشیب*های فرهنگی و برهم خوردن تعادل و گاه گسستگی در تداوم آن، موجب همگرایی این انسان موحد شده و رمز شكوه و اقتدار آن نیز در گرو همین زیبایی*شناسی است. در هنر ایرانی كه معماری نماد برجسته آن است، صورت و معنی آنچنان به هم آمیخته كه پس از گذشت هزاران سال، انسان امروز را به تفكر وامی*دارد، معنا در فالب فرم به وجد آمده و فرم و صورت از محتوای خود متعالی شده است.


در اینجا می*خواهم تعریفی مجدد از معماری ایرانی و تلفیق آن با معماری اسلامی داشته باشیم. آیا باید این دو تركیب را جدا از هم به كار برد یا در محتوا یكی هستند؟
در پاسخ به این پرسش شما ابتدا باید بگویم به كار بردن لفظ هنر اسلامی یا معماری اسلامی و ... كه نقل قول از دانشمندان غرب است، ممكن است ما را از پرداختن به واشناسی و پژوهش تطبیقی در معماری دوران اسلامی یا هنر دوران اسلامی منحرف كند. اما در واقع معماری ایرانی در ادوار گوناگون بنابر اقتدار حاكمان (و در نتیجه پذیرش هنرمندان) شكل و سبك خود را ارائه كرده و بنابر ذوق و سلیقه و شناخت و معرفت معماران و هنرمندان آثاری از ایشان بر جای مانده كه همگی امروزه به عنوان معماری ایران به جهان عرضه می*شوند. معماری امروزه ایران را هم می*توان مربوط به دوره*ای دانست كه علاوه بر دانش شناسه دوران اسلامی، متاثر از فرهنگ جهانی و جهان*بینی صاحبان سرمایه و میزان نحوه پذیرش معماران و هنرمندان از این تعامل و تلفیق است. این*كه معماری اسلامی بویژه در این دوره چه معیار یا مشخصه*ای دارد، در جای خود مورد بحث است.

بنابراین اطلاق هنر و معماری اسلامی به طور عام بدون در نظر گرفتن دوره تاریخی آن، نمی*تواند كمك زیادی به بحث ما كند. معمولا دیده می*شود به محض صحبت در مورد معماری اسلامی، گنبد و مناره مساجد در اذهان متبادر می*شود (كه البته از لحاظ زیبایی و محاسبات و ایستایی بسیار قابل توجهند) ولی به هر حال مربوط به زمان مشخصی از تاریخ است كه اوج آن را در دوران صفویه می*دانیم و هنرمند فناوری و زیباشناسی را به شكل ماهرانه*ای در هم آمیخته و این چنین ما را شیفته كرده است.


ما وقتی كمی به عقب برمی*گردیم، می*بینیم كه مفهوم باغ ایرانی و ویژگی*های خاص این نوع معماری به دنبال ایجاد نوع نگاهی متفاوت در زمینه معماری جهانی بوده است. با این موضوع موافق هستید؟

فلات ایران كه بیشتر آن را كویر و سرزمین*های خشك تشكیل می*دهد از یك طرف و آرزوی بازگشت به بهشت برین از طرف دیگر، موجد طرح*های دل*انگیز و خیال*پرور هنرمندان و معماران در طول صدها سال بوده است. چیزی شبیه نقش خیال*انگیز قالی*های ایرانی و نقش*های كاشیكاری*ها در بدنه بناها و آثار معماری كه می*توان در گستره شهرها و آبادی*های این سرزمین یافت. آنجا كه طبیعت همراه است، ایجاد باغ و بوستان و كوشك*های زیبا براحتی امكان*پذیر بوده و آنجا كه طبیعت سركش مانع از تحقق این آرزوست از صدها فرسنگ، آب از كوهپایه*ها در قنات*ها جاری است تا در میان ریگزارها باغی سر برآورد و اراده آدمیان را برای رسیدن به جلوه بهشت موعود گردن نهد. تاریخ ایجاد باغ یا فضای سبز در ایران كه در فرهنگ باغ*سازی جهان دارای امتیاز است و شاخصه*های منحصر به فرد دارد به صدها سال پیش بازمی*گردد و هرجا كه تهیه آب امكان*پذیر بوده، هنرمند ایرانی به آن توجه كرده است.

چیزی كه امروز به عنوان باغ ـ شهر مطرح است در ایران سابقه*ای به اندازه تمدن این سرزمین دارد. نمونه*های آن را می*توان از وجود درختان هزاران ساله در برخی نقاط این سرزمین یافت. شناخت و معرفی باغ*های ایرانی و شیوه طراحی و مكان*یابی آن می*تواند در معماری امروز جهان همچنان تاثیرگذار باشد.


به عقیده من وقتی بحث به اینجا رسید نمی*توان از تاثیر معماری ایرانی بر معماری دیگر كشورهای جهان غافل شد. اصلا معماری ما در نوع نگاه معماران حداقل كشورهای همسایه تاثیر داشته است یا خیر؟

ایران به عنوان سرزمینی باستانی و منطقه*ای كه از 7 هزار سال پیش دارای تمدن شناخته شده، به طور قطع در جهان پیرامون خود در بسیاری از فرهنگ*ها و هنرها تاثیرگذار بوده است. معبد 3 هزار ساله چغازنبیل و بسیاری از آثار ناشناخته دیگر كه در سرتاسر این فلات وجود دارند، نشانگر ارتباط هنرمندان و معماران ایران و تاثیر هنر ایشان در معماری آن دوران است. در دوران اسلامی كه ایران همواره به عنوان مركز دانش و نشر علوم در جهان اسلام مطرح بوده است، به واسطه گسترش سرزمین*های اسلامی، نفوذ هنر و معماری آن در سرتاسر این سرزمین*ها گسترش داشته و گاه به مرزهای بیرون از این سرزمین*ها هم رفته است.

تفكر معماری و معماران و هنرمندان ایرانی به طور مستقیم یا غیرمستقیم را می*توان برآثار بر جای مانده معماری بسیاری از كشورهای اسلامی یافت كه نمونه*های بارز آن بنای گنبد سلطانیه، میدان نقش جهان و مساجد باشكوه ایرانی هستند. بنابراین لازم است در بخش*های پژوهشی و مراكز علمی، برای شناسایی و معرفی تاثیرات هنر و معماری ایرانی در ادوار مختلف بر معماری دیگر كشورها و فرهنگ*ها تلاش بیشتر صورت پذیرد. امروزه در كشور ما در این عرصه فعالیت قابل توجهی وجود ندارد كه می*توان لااقل بخشی از پایان*نامه*های در مقطع دكتری و فعالیت پژوهشی در دستگاه*های اجرایی را به این كار اختصاص داد.


مهم*ترین دغدغه كنونی معماری ایرانی از نظر شما چیست؟
معماری ایرانی امروز از فقدان حمایت برای ارتقای خود و پرداختن به هنر قابل تامل رنج می*برد. این البته در مورد سایر هنر*ها نیز شاید وجود دارد. با این تفاوت كه معماری آیینه تمام*نمای جامعه است و نازیبایی و عدم تناسب آن وضعیت جامعه را نشان می*دهد و ما نمی*خواهیم عصر ما به عصر بی*فرهنگی شناخته شود. همچنان كه بزرگان ما بر مظلومیت فرهنگ در این عصر تاكید دارند، می*بایست تلاش كارگزاران فرهنگی كشور برای حل این معضل به كار گرفته شود.


البته اگر خود به این مساله باور و وقوف داشته باشند، راه*حل*های ساده*ای وجود دارد كه می*تواند ما را از این دغدغه برهاند؛ ازجمله دلجویی از هنرمندان و شناخت معیارهای هنرمندی و درك مفاهیم هنر این دوره كه نمایانگر یك جامعه اسلامی ـ ایرانی با تمام ارزش*های خود باشد. این اما از كارفرمایان و كارگزارانی برمی*آید كه با درك كافی از مقولات هنر از هنرمندان و متفكران جامعه حمایت كنند تا به شكوفایی برسند. بعضا می*بینید كه در یك مسابقه معماری، برنده اول و بهترین طرح كنار گذاشته می*شود تا به عنوان مثال كار بی*ارزش دوستانمان(!) ساخته شود. اگر بخواهید، نمونه از این دست بسیار است. این شاید فقط مربوط به دوران ما نباشد. مدیران جامعه می*توانند بستر مناسب برای هنر را به*گونه*ای طراحی كنند كه سره از ناسره و فرهیخته از بی*هنر شناخته شود.

مهدی نورعلیشاهی - جام جم - گروه فرهنگ و هنر - دوشنبه 06 اردیبهشت 1389