معماري پايدار

اين زمين عاريتي از فرزندانمان، نه مرده ريگي از پدرانمان!
معماري پايدار

---

بحث «[برای مشاهده لینکها ابتدا در سایت عضو شده و وارد نام کاربری خود شوید. برای عضویت اینجا کلیک کنید...]» را به روايت معماران ايراني باز مي*كنيم، با اين هدف كه مسير رسيدن به دهكده جهاني معماري را بيشتر بشناسيم.
در اين رابطه نشستي محدود در دفتر انجمن مفاخر معماري ايران تشكيل شد كه خلاصه*اي آن در زير مي*آيد. حاضران در نشست عبارت بودند از: سركار خانم مهندس انوشه منصوري، آقايان *مهندس شهاب*الدين ارفعي، دكتر محمد تقي رضايي حريري، مهندس اردشير سيروس، دكتر ايرج شهروز تهراني، مهندس سيد عليرضا قهاري، دكتر حسنعلي لقايي، مهندس بهروز مرباغي، مهندس مسعود منصوري و مهندس شهريار يقيني
قهاري:[برای مشاهده لینکها ابتدا در سایت عضو شده و وارد نام کاربری خود شوید. برای عضویت اینجا کلیک کنید...] در ايران خيلي هم غريب نيست. از سال*ها پيش مطرح بوده*است. در اروپا و آمريكا، البته، حركت وسيع*تر بود و خواست*هاي آن، نهايتاً، تبديل به قانون شده*است. در تمام اين كشور*ها هم، نيرو و فشار مردم بوده كه اين حركت تبديل به فرهنگ عمومي و اشكال آيين*نامه*اي شده*است. در ايران هم نبايد چشم انتظار حركت خاصي از سوي دولت بود. از پايين بايد حركت نمود و پيشنهادهاي مشخصي را به دولت و حكومت عرضه نمود.
لقايي: بايد از جايي حركت كنيم كه موجب سردرگمي نشود. عليرغم باور عمومي، *اعتقاد دارم كه سازمان*هاي صنفي و مردم نهاد در شكل*يابي اصول و آيين*نامه*هاي اين معماري و تبديل آن به الزامات قانوني نقش بسيار مؤثري دارند. نخست بايد دانست كه «پايداري» از چه زماني و در چه زمينه*هايي مطرح شده*است. [برای مشاهده لینکها ابتدا در سایت عضو شده و وارد نام کاربری خود شوید. برای عضویت اینجا کلیک کنید...] راه*كاري است كه بر روي رفتار و اعمال و زيستِ مردم تأثير مي*گذارد و حتي مسير حركت را تغيير مي*دهد. حتي مسير حركت دولت*ها را. در اينكه در كنفرانس ژوهانسبورگ نيمي از شركت*كنندگان دولتي*ها هستند و نيمي ديگر نمايندگان سازمان*هاي مردم نهاد، حكايت از اين نكته مهم و ظريف دارد.
حريري: معتقدم بايد با مفاهيم و كلمات كاملاً روشن بحث را پيش ببريم. معماري پايدار يعني چه؟ گنگ است. منظور ما از اين عنوان پايداري چيست؟ پايداري در مقابل چي؟ اقليم؟ سوانح طبيعي؟ زمين؟ هوا؟ جملاتي كه مي گوييم بايد يك*طرفه باشد. به اين معني كه تفاسير متضاد نپذيرد.
لقايي: بايد از بحث توسعه پايدار شروع نمود. به عنوان يك كل كه بر چهار پايه و ستون استوار است: محيط زيست، انسان، اقتصاد، فناوري و تكنيك.
حريري: و بحث انرژي.
سيروس: وقتي از معماري پايدار صحبت مي*كنيم، وارد بحث خود معماري مي*شويم؛ و غالباً از اين كلمه فضايي مصنوع به ذهن مي*آيد؛ ساختمان و بنا. ولي به*زعم من، *معماري يعني رابطه منسجم بين چهار مسئله و عامل: فضا، احساس، انسان و طبيعت. هريك از اين چهار عامل هم تعريف خاص خود را دارد. از طرف ديگر، فكر مي*كنم بهتر است اول از همه از «ناپايداري»ها صحبت كنيم تا بدانيم پايداري در معماري يعني چه. عواملي را كه موجب نابودي طبيعت و محيط زيست شده*اند، بايد فهرست كرد. مثل سلطه ماشينيزم و ماشين بر زندگي انسان*ها، آشفتگي سرطان گونه شهرها، حضور ثروت و ثروتمنداني كه هيچ از معماري نمي*دانند ولي در مسائل معماري و شهرسازي دخيل*اند، و الي آخر.
شهروز: من هم، مثل دكتر لقايي، معتقدم بايد بحت عام پايداري (sustainablity) را پايه بحث قرار داد و به زير مجموعه*هاي آن پرداخت، ازجمله به معماري پايدار. اضافه كنم كه منظور از توسعه پايدار، تنها اين چهار ستون و پايه نيست. توسعه پايدار تمام اجزا و جنبه*هاي زندگي را دربر مي*گيرد و شامل مي*شود: كشاورزي پايدار، معماري پايدار، آموزش پايدار،*كار پايدار و و و. در بحث معماري پايدار، اگر كمي به پيشينه برگرديم موضوع روشن*تر و ساده*تر مي*شود. به باور من، معماري قديم معماري پايدار بود و كم*كم رو به ناپايداري گذاشته*است. استدلال اين است كه معماري پايدار را نهايتاً معماري*اي مي*شناسيم كه در طبيعت و از طبيعت است. رابطه يگانه با هم دارند. اين رابطه در معماري قديم ما وجود دارد.
مرباغي:* تا به اينجا مي*شود موضوع را چنين جمع كرد كه سلسله فعاليت*هايي در چارچوب توسعه پايدار مطرح است كه نهايتاً بايد به هدف اصلي و اول «زندگي پايدار» انسان*ها برسد. به عبارتي، توسعه پايدار، خود، هدف نيست، هدف زندگيِ پايدار است. در مجموعه توسعه پايدار، ازجمله معماري پايدار است كه ما براي تبيين آن از زاويه ديد معماران ايران جمع شده*ايم.
قهاري: تنها يك زمين داريم. زمين ميراث گذشته و آينده است. معماري و اجراي مناسب طرح*هاي عمراني مي*تواند ضامن توسعه پايدار باشد. معماري پايدار، ازشاخصه*هاي اصلي توسعه پايدار است. ما ناگزيريم بسازيم: مدرسه، بيمارستان، خانه، *پل و كارخانه. انسان بدون ساخت*وساز نابود مي*شود. اما با ساخت*وساز چطور؟ هزينه*اي كه انسان بابت ساخت*وساز مي*پردازد، در مقابل هزينه واقعي آن اساساً كم و قابل*بحث نيست. از طرف ديگر زيان*هاي ساخت*وساز نامناسب قابل جبران نيست. متأسفانه، ملاحظات زيست محيطي همواره به عنوان مانع اصلي عمران و آباداني تلقي شده*است و نيل به اهداف زود بازده اقتصادي مانع از توجه به مسائل انساني و محيطي مي*شود.
ارفعي: دكتر حريري درست اشاره مي*كنند كه چارچوب موضوع را كاملاً بايد روشن ساخت. نبايد ازموضوعي صحبت كنيم كه براي همه يك*سان نيست و هركس برداشت خود را دارد. گذشته از آن، بايد شاخصه*هاي عام معماري و تطابقشان با معماري ايراني را هم ببينيم. بايد ببينيم معماري ايراني*اي كه درباره اش بحث مي*كنيم چيست. معماري*اي كه ديروز و امروزش با هم متفاوت و از بعضي جهات كاملاً متضاد است. بياييد قدم به قدم پيش برويم- البته نه بصورت قطعنامه- و اين ويژگي*ها را تعريف كنيم. آيا معماري ايراني يعني آن تغييراتي كه انسان در طبيعت داده، آيا خانه و سرپناه است، يا آن چيزي است كه از طبيعت و با طبيعت مي*سازيم با كمك تكنولوژي. مثلاً، موضوعي كه حتماً در اين جلسه عنوان خواهدشد، مسئله انرژي است. اگر اين مسئله را در معماري چند سال پيش ببينيم، و با امروز مقايسه كنيم متوجه اين ظرايف خواهيم شد.
شهروز: يادآورشوم كه منظور من از طبيعت كل زندگي است كه ما را دربرگرفته. در اين تعريف انسان هم يكي از اجزاي آن است؛ و پايداري معماري قديم را با اين ملاحظات طرح نمودم.
يقيني: من معماري پايدار را با متضاد آن، معماري ناپايدار، مي*سنجم. يكي از ويژگي*هاي اصلي معماري پايدار آن است كه در طول زمان، روند نسبتاً پايدار و ثابتي داشته*باشد، هم در طراحي و هم در اجرا. درتمام اجزاء آن، از مصالح و مواد بكارگرفته*شده تا دانش و فناوري و حتي سلايق و فرهنگ بهره*برداران معماري. اين تداوم و پايداري در معماري گذشته وجود داشته*است. در گذشته خواسته*هاي تعريف*شده و روشني وجود داشت، هم در بحث*هاي اقتصادي و اجتماعي و هم در بحث فرهنگ و سلايق. در دهه*هاي اخير اين خواسته*ها و مجموعه*ها مغشوش شده*اند. ثبات و تداوم هم معناي سابق را ندارد. به ويژه در كشورهايي مثل ايران كه تداوم اجتماعي هم وجودندارد. ما امروز نمي*دانيم در ارتباط با انرژي، اقتصاد و اجتماع، پنج سال ديگر، چه اتفاقي خواهد افتاد. منظور اتفاقاتي كه تأثير مشخصي بر معماري دارند.
مرباغي: استنباط من از گفته*هاي شما اين است كه تداوم و ثبات در اجتماع و زندگي اقتصادي و اجتماعي جامعه مي*تواند از بسترهاي شكل*يابي و پذيرش معماري پايدار باشد.
يقيني: درست است.
انوشه منصوري: من به نكته ديگري اشاره مي*كنم. اين بحث*ها را بايد ازدايره تنگ متخصصين و حرفه*اي خارج نمود و عمومي كرد. بحث*هاي درون حلقه*هاي تخصصي بايد نهايتاً به گوش و نظر سياستگزاران و قانون*نويسان برسد. اينها بايد تبديل به مقررات و آيين نامه*ها شوند. هرچند كه ممكن است بعضي*ها بگويند اگر آيين*نامه هم بشوند ضامن اجرايي ندارند و مشاورها و پيمانكاران از اجراي درست آنها سرباز مي*زنند. و هرچند كه بعضي*ها معتقدند كه سازمان*هاي مردم نهاد محلي از اعراب ندارند، ولي ما مي*گوييم دارند. تجربه انجمن مفاخر معماري نشان مي*دهد كه مي*توان اصول و آموزه*هاي درست را در ميان مسئولان و فرهنگ عمومي جا انداخت. يا همين تجربه صفحه معماري در روزنامه اعتماد ملي باعث شد كه الان حتي در روزنامه*هايي كه شما انتظارش را نداريد صفحه يا ستون معماري ثابتي داير شده*است. با اين پشتوانه ما الان بايد به صورتي عام و عمومي مطرح كنيم كه چه بر سر معماري پايدار و طبيعت پايدار ما آمده كه اين همه سيل درگلستان داريم! اين همه آلودگي در شهرهامان داريم. مگر درقديم باران نمي*باريد؟
مرباغي: براي وصول به اين هدف، بايد منشور معماري پايدار ايراني را بنويسيم. منظور اين نيست كه معماري پايدار در ايران با بقيه جاها فرق دارد. نه. اساساً دربحث توسعه پايدار، كه معماري هم يكي از اركان آن است، اين نكته وجود دارد كه توسعه امري است همه*زماني،* همه*جايي و همگاني و شامل تمام موارد در زندگي انسان. با اين حال در منشور دهگانه*اي كه اخيراً در ادبيات معماري پايدار مطرح است دو فاكتور مهم فرهنگ و پيشينه تاريخي را تأكيد مي*كنند. در اين دو ماده است كه معماري پايدار ايران جاي خود را در معماري پايدار جهاني مشخص مي*كند.
حريري: در همين بحث همه زماني و همه مكاني بودن توسعه نكات زيبايي وجود دارد. من كمي بر مي*گردم عقب. خداوند عالم به انسان پوستي داده*است. اين پوست وظيفه مشخصي دارد كه تنظيم مي*كند درجه حرارت متابوليسم داخلي انسان را. همان ۳۷ درجه دماي بالاي جگر را. اين پوست بايد به طرق و عناوين مختلف اين درجه حرارت را ثابت نگهدارد. در طول زمان انسان به اين نياز رسيد كه به صرف همين پوست نمي*تواند درجه حرات بدن را حفظ و كنترل نمايد. آمد پوست دوم را ساخت: لباس. طبعاً لباس متناسب با اقليم. و بعدها در تكامل خود پوست سوم را هم ساخت: خانه، كه شد معماري؛ يعني فضايي كه بتواند در آن درجه حرارت ۳۷ درجه بدنش را ثابت نگهدارد، طبعاً متناسب با جا و مكان مناسب خود. به زعم من مسائل اقليمي در تمام دنيا وجود دارد و يكسان عمل مي*كنند. مي*توانم بگويم كه انسان در مكزيك همان*گونه ساخته كه در ابيانه. در تمام اين*ها هدف تنظيم شرايط محيط داخلي زيستگاه انسان است.
در زمان*هاي قديم مسافت*ها كوتاه بود و انسان*ها در ساخت*وساز معماري از همان مصالح بومي و دم*دست استفاده مي*كردند. در شمال، گيلان، از مصالح كششي استفاده كرده در كرمان ازمصالح فشاري. هر دو پاسخگو به شرايط اقليم. پنجاه، شصت سال پيش اصلاً صحبت از معماري پايدار نبود. چون معماري مدرن نبود كه بي مهابا و با تكيه بر انرژي ارزان هرچه مي*خواست بسازد. معماري اقليمي در آن زمان پاسخگو بود. مي*شود گفت كه معماري قديم و اقليمي است كه دارد تحت عنوان معماري پايدار، جهاني مي*شود. خلاصه كنم: پوست سوم بشر معماري است. به خاطر تنظيم شرايط محيط داخلي زيستگاه انسان است كه اين معماري بايستي با توجه به اقليم ساخته شود. بايد با تكيه بر دانش بومي، مصالح و مواد جديد را با دانش امروز به كار برد. قديم ديوار هشتاد سانتيمتري مي*ساختند، الان با پنج سانتيمتر عايق مي*شود اين نقش را ازديوار گرفت.
مرباغي: *عايق پليمري؟
حريري: هم عايق پليمري داريم هم عايق معدني. پس مصالح جديد به علاوه اقليم و به اضافه سنت*هاي بومي مي*شود معماري پايدار.
سيروس: بازهم يادآور مي*شوم كه معماري به عنوان رابطه يگانه بين چهار عامل هستي، *يعني انسان، احساس، طبيعت و فضا، امروز دچار ناپايداري است. نخست بايد اين ناپايداري را شناخت. اين عوامل ناپايداركننده، عوامل بازدارنده هستند. مثلاً، وقتي نمي*توانيم مصرف سوخت را بهينه كنيم، بايد منتظر تأثير منفي آن بر معماري هم باشيم. در قرن هيجده وقتي صنعت و تكنولوژي اوج گرفت، هنر ومعماري عقب*نشيني كرد. معماران اندكي توانستند دوام بياورند. ماشينيزم شهرها را به بي هويتي كشاند. امروزه پوسته از سازه جدا شده*است. برخلاف گذشته كه اين دو باهم يگانه بود. امروزه معماري ما از گذشته خود فاصله گرفته*است و همين*ها سبب ناپايداري در آن شده*اند. سازه درمعماري قديم بخشي از زيبايي بنا بود.
لقايي: واقع آنست كه ناپايداري در معماري است كه سبب رواج بحث پايداري شده*است. در ايران، از ۱۵ سال پيش به اين طرف، اين بحث بصورت مستمر جريان دارد، هرچند بيشتر در قالب بحث توسعه پايدار نه اختصاصاً معماري پايدار. ما از زمان كنفرانس رم اين مسائل را داشتيم؛ و آن جمله معروف خانم براندلند، نخست وزير نروژ درسال ۱۹۸۷٫
مرباغي: «توسعه پايدار توسعه*اي است كه نيازهاي امروز را پاسخ مي*دهد بي آنكه از امكانات نسل*هاي آينده براي پاسخگويي به نيازهاي خود خرج كند».
لقايي: بله؛ و اين حرف بسيار مهمي است كه بعدها شد سرفصل منشور كميسيون*ها و اعلاميه*هاي جهاني زيست محيطي.
مرباغي: و در كنيا ضرب*المثل زيبايي در اين مورد هست: «با زمين درست رفتاركنيد. اين مرده ريگ پدران شما نيست، وام و عاريتي است از جانب فرزندانتان.»
لقايي: شايد جالب*تر از آن مثلي است از آپاچي*ها: زمين را ما از بچه*هامان دزديده*ايم. به هرحال، بصورت خلاصه، معماري پايدار يعني تعامل معماري با محيط زيست. در اين زمينه بايد عامل دانش بومي و تاريخي را هم اضافه نمود. بدين ترتيب، معماري پايدار
– تعامل بهينه با محيط زيست دارد،
– فرهنگ ودانش بومي را زير پا نمي*گذارد،
– كاربرد بهينه مصالح و تكنولوژي را دارد
– فضاهايش بازيافت شونده*اند، همان*گونه كه مصالح مورد استفاده*اش تجديدشونده يا قابل بازيافت هستند،
– آينده*نگري لازم براي به كارگيري انرژي*هاي آلترناتيو، مثل انرژي خورشيدي دارد. همان كه انرژي پاك مي*ناميمش.
مرباغي: و زيبايي.