1 فایل پیوست
مقاله از معماری ،علوم مهندسی يا علوم فرهنگى
پرسش «معماری چیست؟» اگر چه موضوعی است که به معماری و هنر ساختن بر می*گردد، اما در بنیاد خود، پرسشی فلسفی است که از چیستی معماری می*پرسد. این*که «معماری چیست» نخست به این مسأله بر می*گردد که در ساختار علوم، معماری از چه سنخ دانشی است؟ آیا به علوم مهندسی تعلق دارد یا اینکه از سنخ علوم فرهنگی است و از آن*جا که هنر محور علوم فرهنگی است، پس بایسته است روشن کنیم که معماری هنر است یا مهندسی. برای پرداختن به این مسأله پیش از هر چیز باید به ریشه*های تاریخی علوم توجه کنیم. از یک نقطه نظر، ریشه*های علوم را همواره در یونان یافته*اند، که این داوری، دست کم در سال*های اخیر مورد مناقشه جدی بوده است و این مناقشه بدین شکل نیست که در یونان دانش شکل نگرفته است. بلکه مسأله این است که در پونان نوعی از دانش تکوین یافت که بسیار با ارزش است، اما همه دانش نیست. اکنون با اتکا به مبانی جدی فلسفی تمدن*های مصری، ایرانی، چینی و جز آن*ها، می*توان دریافت که همه آن*ها واجد شکل*های جدی و متفاوت از دانش بوده*اند. اکنون باید درک کرد چگونه دانشی در بسترفرهنگی خاص شکل می*گیرد؟ پس با این بنیان نظری است که باید دانسته شود معماری در بستر کدام فرهنگ شکل گرفت چرا که بنیان فکری دانش این*گونه حکم می*کند که دریابیم فرهنگ*ها چگونه دانش را شکل می*دهند و چگونه می*توان معماری را در «تاریخ فرهنگی» خوانش کرد. این*که می*پرسیم معماری آیا مهندسی است یا هنر؟ برآمده از تاریخی است که چگونه دانش با اتکا به متافیزیک خاص شکل گرفت و از طریق این متافیزیک علوم طبقه بندی شدند.
هنگامی*که ارسطو می*خواست بداند که «هستنده به مثابه هستنده» چیست، در جست*وجوی اصل بود. برخی اصل را آب، برخی آتش، برخی هوا و برخی خاک دانستند. اما ارسطو اصل را «محرک نا متحرک» دانست که تئوی یونانی بود و ارسطو بدین شکل، نخست جوهر و سپس اصل را بر تئو گذاشت. اساسا ارسطو در پردازش متافیزیک خود سیستمی را بنا گذاشت که تئو، (با کمی مسامحه بخوان خدا) در مرکز آن بود. این متافیزیک پایه دانش شد. این*که متافیزیک را با الگوبرداری از معمارها طراحی کردند یا معماران با الگوبرداری از متافیزیک دانش معماری را صورت بندی کردند، این*که کدام یک دیگری را متأثر کرده است چندان مهم نیست، بلکه آن*چه مهم است تشابه معماری و متافیزیک است که هر دو بر منطق استواراند و هر دو با اتکا به اصلی می*خواهند دستگاهی را طراحی کنند. هر چند نمی*توان بر این مطلب اصرار کرد که این منطق با معماری یونانی منطبق بوده است. اگر به پارتنون توجه کنیم در خواهیم یافت که این معماری می کوشد تا بنایی بیافریند که در ورای منطق مهندسی است و می*توان به روشنی دید که گوشه*ای از پارتنون نشان می*دهد معماری یونانی به اندازه منطق یونانی خردگرایانه نبوده است. یونانیان می*خواستند اطمینان کسب کنند که در منطق، روشی را برای منطبق ساختن چندین عبارت بر یک قاعده ابداع کرده*اند تا آنها را معتبر گردانند. اما در معماری «دوریک» چیزی بر جا مانده*است که در جائی نمی*گنجد. در نظر یونانیان چیزی مانند اعداد سنجش*ناپذیر یا گنگ گونه*ای نقص تلقی می*شد و این از نظر معماری که می*خواهد به کمال در تمام جزئیات برسد، پذیرفتنی نبود. اگر به کتیبه دوریک توجه کنیم کوشیده شده است بر سه قاعده انعطاف ناپذیر سامان یابد، بدین شکل که:
نخست - در بالای بخش یا نقطه مرکزی هر ستون باید چند سه تَرکی وجود داشته باشد.
دوم - در بالای بخش یا نقطه مرکزی فاصله میان ستون*ها باید یک سه تَرکی وجود داشته باشد.
سوم - سه تَرکی*های واقع در گوشه*های کتیبه باید چنان به یکدیگر برسند که فضائی خالی باقی نماند.
ولی استدلال در زمینه معماری درست از آب در نمی*آید و از جنبه قیاس صوری منطقی ناقص است. زیرا قاعده سوم یعنی نتیجه نمی*تواند با قاعده نخست هماهنگ شود. این اشکال باعث شده بود هنرمندانی که هدفشان کمال بود، نتوانند به چنین هدفی دست*یابند و این کمال*نایافتگی را به*احتمال مایه مزاحمت و حواس*پرتی می*دانستند. شاید این اِشکال باعث زوال شیوه دوریک و پیدایش شیوه ایونیک و کرنتی شده است که با کتیبه*های پیوسته*شان این اِشکال را از میان برده*اند. این الگو که معماری را متکی به منطق می*دانست، با تغییراتی در تمامی طول قرون وسطی بسط یافت اما این تشابه را در بسترهای تئولوژیک که معماری قرون وسطی را فراهم کرده است، می*توان دنبال کرد.
در دوران جدید، با گالیله، کپلر و سپس اویلر درک دیگری از طبیعت شکل گرفت و فیزیک و ریاضی در هم ادغام شدند و نوعی دیگر از دانش عملیاتی که به آن دانش مهندسی جدید، می*گویند، شکل گرفت. بدین سان معماری به چارچوب مهندسی جدید درآمد. می*توان گفت معماری چونان دانش، بر پایه*های منطق و مهندسی شکل گرفته است که در بستر متافیزیک نو قوام یافته و خود را تعین می*داد. کانت در کتاب سنجش خرد ناب کوشید فیزیک و ریاضی دوران جدید را بفلسفد. از این*رو، معماری دوران جدید را می*توان در پرتو این تغییرات عمیق*تر فهمید. آن*چه که فیزیک جدید به یاری گالیله و نیوتن درباره طبیعت صورت بندی کرد، این نکته بود که طبیعت را بدون غایت*مندی تحلیل کنند و کانت در سنجش خرد ناب با تفکیک سه*گانه حسگانی ـ فهم ـ خرد کوشید ذهن را موضوع ذهن سازد:]حسگانی ـــ فهم ـــ خرد [ که حس*ها در حسگانی، مفهوم*ها در فهم و ایده*ها در خرد شکل می*گیرند.بدین شکل کانت قلمروهای متفاوت ذهن را از هم تفکیک کرد، در این آرایش بود که داده*های حسی از طریق نگرش یا سَهِش در فرم*های زمان ـ مکان که آزاد از تجربه هستند در قلمرو حسگانی سامان می*یابند و طریق تبدیل تصویر به شماتیک و انتقال آن به قلمرو «فهم» رفته و تبدیل به مفهوم می*شوند. در گذر از فهم به خرد با هم*پیوندی با ایده*های خرد است که مفاهیم انسجام می*یابند و تبدیل به دستگاهی می*شوند. درواقع این ایده ها «تنظیم*گر» هستند. ساختار طبیعت از راه فهم، یعنی در چارچوب مفاهیم فهم طبیعت صورت*بندی می*شوند؛ بدین معنی که طبیعت را فارغ از غایت (zweckmssigkeit) نظاره می*کند، درست شبیه فیزیک*دانی که به دریا نگاه می*کند. پیش از دوران جدید در نگاه به طبیعت چهار علت واجد اهمیت بودند علت فاعلی، علت مادی، علت صوری و علت غائی. با حضور اندیشه*های گالیله و نیوتن، طبیعت دیگر فاقد علت غائی است و کانت کتاب سنجش خرد ناب را با این رویکرد طراحی کرد. این نوع نگاه به طبیعت در عرصه معماری نیز بسط یافته بود و از سده هیجدهم با این رویکرد بناهای همگانی، کارخانه*ها، انبارها، حوضچه کشتی*سازی و مانند آن*ها، غالباً ساده و بدون تزئینات تاریخی و گاه از ماده جدیدی مثل چدن ساخته شدند. آهن در کنار مصالح و مواد به دست آمده و در پی انقلاب صنعتی پیشرفت*های مهندسی را در ساختن بناهای بزرگ*تر و مقاوم*تر میسرگردانید. اشتیاق به سرعت و صرفه*جوئی بیشتر در ساختمان*سازی و به حداقل رساندن احتمال حریق و دیگر تمهیدات، بر همه معماری تاثیر گذاشت. بعد از جنگ جهانی، سبک بین*المللی شکل گرفت که اصول جدیدی در ساختمان پدید آورد. بدین شکل که ضرورت ثبات و نگاهداری از بارهای ساختمانی را می*توان چنان تابع ضرورت*های سودمندی و زیبایی بنا کرد که تا کنون در معماری سابقه نداشته است. یکی دیگر از اصول بنیادین سبک بین*المللی، برخوردی بنیادی با نقشه ساختمان است. قدرت بزرگ مصالح جدید ساختمانی که امروزه در اختیار معماری است، انعطاف بی*سابقه*ای را در طراحی فضای داخلی ساختمان*هایش می*دهد. سومین اصل آن کارائی یا کارکرد آن است. کارائی یا کارکرد است که فرم را می*سازد و نمی*توان ساختمانی ساخت که هم کارائی مدرسه را داشته باشد هم برای بیمارستان متناسب باشد، معماری*ای که کوربوزیه طراحی و اجرا می*کرد ناشی از این نگرش به طبیعت و این درک از معماری بود. او معماری را این*گونه می*دید، او که در عین حال نقاش هم بود بیشتر اوقات خود را صرف این نکته کرد که خانه*ای کارآمد طراحی کند. او خانه را ماشینی برای زندگی توصیف می*کرد. این درک از معماری که معماری را در پرتو منطق مهندسی می*دید درکی بود که در چالش جدی با طبیعت است؛ بدین شکل که طبیعت را بدون غایت*مندی نظاره می*کرد. این درک از معماری به دیگر هنرهای دیداری و تجسمی توجه می*کند، اما آن*ها را صرفاً به*مثابه زیور به*کار می*گرفتند، بدین سان دوگانه فرم و کارکرد پدید آمد. این چالش دوگانه را می*توان در چارچوب منطق دو گانه تبیین کرد.
با نقدهای جدی که به این درک از طبیعت و منطق دوگانه شد، درک دیگری از طبیعت صورت*بندی شد که می*توانست به*جای این*که طبیعت را در فهم و از خلال مفهوم*ها ببیند، طبیعت را از رهگذر حسگانی درتخیل و با عبور از تخیل با ایده*های خرد نظاره کند. به*گونه*ای که طبیعت از راه ایده*های خرد در هم پیوندی با تخیل می*تواند سازوکاری دیگر را در معماری طراحی کند. اگر در سنجش خرد ناب حسگانی – فهم – خرد آرایش ذهن در برخورد با طبیعت را تشکیل می*داد، اکنون با تکیه بر سنجش نیروی داوری می*توان مهندسی دیگری را ممکن دانست. این مهندسی متکی به دیدگاه دیگری از طبیعت است. در این دیدگاه ذهن غایت*مندی خاصی را به طبیعت وارد می*کند، بدین شکل که طبیعت را نه همچون فیزیک*دان بلکه بیشتر هم چون نقاش نظاره می*کند، در این درک، تخیل آغاز کار است و اگر معمار فاقد تخیل باشد نمی*تواند معماری کند، که البته مستلزم رویکرد دیگری به طبیعت، یعنی آب، خاک، باد و آتش است که می*توان با این مصالح ساختمان ساخت. دراین سازوکار، طراحی به*گونه*ای با در جهان بودگی صورت می*گیرد و معمار در بند دوگانگی فرم ـ کارکرد که ناشی از منطق دوگانه است، نیست. از سویی طراحی در بستر پیش فهم*های فرهنگی، صورت می*گیرد، از جنبه سازوکار ذهن، تخیل نخستین گام است که در هم پیوندی با خرد که ایده*ها را بر می*سازد، طراحی را شکل می*دهد و با هم*پیوندی با ایده*های خرد تصویرها را به*سامان می*سازد. این*گونه است که خرد غایت*مندی را به طبیعت وارد می*کند و براین بنیادها است که می*توان گفت معماری و مهندسی نوین امکان*پذیر می*شود. هسته مرکزی آن نوعی از فیزیک است که واجد گونه*ای غایت*مندی است. اگر بتوان معماری دوران جدید را، که سبک بین*المللی اوج آن بود، متکی به فیزیکی دانست که طبیعت را غایت*مند نمی*دانست، این معماری و مهندسی غایت*مندی خاصی را به طبیعت وارد می*کند و نقطه حرکتش نیروی تخیل یعنی تصویرها است. از این رو اگر معماری کارکردی را بتوان معماری مفهومی گفت، معماری نوین را می*توان معماری استعاره*ای ـ تصویری در نظر گرفت. چرا که این معماری در بستر شعر، ادبیات، اسطوره*های تاریخ و جامعه شکل می*گیرد. با این درک، معماری نه مهندسی و نه هنر بلکه از سنخ علوم فرهنگی است و می*کوشد که از تفکیک سه*گانه منطق، استه*تیک، اتیک که ناشی از تقسیم بندی متافیزیکی است، عبور کند و معماری را چونان پروژه*ای در علوم فرهنگی، هویت بخشد. پس در پرسش از معماری چیست، دیگر نمی*توان از چیستی (wesen) معماری پرسید بلکه باید از بودن یا هستی (sein) آن سخن گفت. هستی معماری هستی فرهنگی است که در بستر همبودی (Mitsein) شکل می*گیرد. این بار معماری دیگر نه همچون مهندسی، با طبیعت درگیر است نه همچون هنر، مفتون طبیعت. اینجا معماری واجد فرمی از خردِ هماهنگ با طبیعت است.
