در ایران باستان آب پیام*آور روشنایی و پاكی به شمار می*رفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینكه ایران كشوری كم*آب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار می*گرفته، بلكه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است. آب نما و استخر در باغ*های ایران یكی از ضروری*ترین عناصر ایجاد باغ بوده است. استخر باغ*های قدیمی دارای عمق زیاد و چندین فواره بوده*اند از جمله استخر باغ بزرگ هزار جریب كه در دوره صفویه در اصفهان احداث شد و پانصد فواره داشت.
در ایران باستان آب پیام*آور روشنایی و پاكی به شمار می*رفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینكه ایران كشوری كم*آب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار می*گرفته، بلكه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است. آب با قابلیت*های مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاكیزگی، رونق و رواج روشنایی، سكون و آرامش و تحرك، احساس*های متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مكان*هایی كه ساخته دست بشر هستند، به صورت*های مختلف برای خود جا باز كرده است.
این مساله در رابطه با مكان*هایی مانند پارك یا باغ بیشتر چشمگیر است. زیرا عنصر آب به عنوان یكی از زیباترین زمینه*های دید و یكی از موارد تكمیلی فضای سبز مورد استفاده قرار می*گیرد. البته در این مكان*ها وجود آب برای پاكیزگی محل و آبیاری درختان و گل*ها یا استفاده برای سرویس*های بهداشتی، ضروری و پراهمیت است. در سده*های گذشته ایرانیان باغ*ها را بیشتر در زمین*های شیب*دار احداث می*كردند و با ایجاد پلكان در مسیر آب، جریان ملایم آب، تند و پر سر و صدا می*شد. اصلی*ترین عاملی كه همواره به باغ*های ایرانی حیات می*بخشید، آب جاری بود كه در چهارباغ*ها،* جویبارها و جوی*های كم*شیب و مارپیچی به حركت در می*آمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر می*ساخت. در باغ*های تزیینی كه به حوض*ها می*پیوست، جدول ها معمولا با سنگ و آجر ساخته می*شد. در كف آب*نماها و بیشتر جاهایی كه آب در جریان بود، اغلب تخته سنگی با تراش سفیدرنگ یا با طرح*های مختلف كار می*گذاشتند كه به موج آب، جلوه زیبایی دهد. باغ*های قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشك و كم*آب ساخته شده*اند و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی، وجود چشمه*های طبیعی و یا كاریز است. وسعت هر باغ بستگی به حجم و مقدار آب موجود برای آبیاری آن دارد. باغ*های شهرهای خشك و كویری به علت گرمی هوا در تابستان، همواره اهمیت خاصی داشته*اند كه از آن جمله باغ*های كاشان را می*توان نام برد. باغ فین كاشان كه از باغ*های معروف دوره صفویه، زندیه، قاجاریه و هم*چنین زمان ما است به علت وفور آب چشمه سلیمانی و حوض و استخر و فواره*های فراوان و درختان كهنسال و عمارت*های تاریخی، همواره جزو معرف ترین و پرجاذبه ترین باغ*های كشور ما بوده است. در باغ*های ایرانی، برای ایجاد محیطی آرام، خنك و پرسایه، چاره*ای جز احداث جوی*های آب در طول تمام باغ نبوده است و معمولا این جوی*ها در تقاطع*ها به حوضچه تبدیل می*شدند. آب از جوی*ها كه اغلب از حوضخانه عمارت باغ آغاز و در فاصله*های منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تكرار آبشارها به داخل حوضچه*ها روان می*شد. آب*نما كه از ضروری*ترین عناصر ایجاد باغ محسوب می*شد، بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می*شد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شكل*های مستطیل، مربع، چند ضلعی و دایره بود. گاهی در داخل عمارت*های باغ*های قدیمی نیز آب*نما ساخته می*شد كه در اصطلاح به آن محل، حوضخانه می*گفتند. ساكنان باغ در روزهای گرم تابستان، به ویژه هنگام نیمروز، در كنار آب*نما به آسایش می*پرداختند. ● آب و روانشناسی انسان مجموعه*ای است پیچیده از روح و ذهن و جسم. همان*گونه كه جسم آدمی به غذا نیازمند است، ذهن و روح او نیز طالب عناصری است كه به او آرامش ببخشد. در جامعه شهری كه ساختمان*های بلند و خیابان*ها و زندگی ماشینی همه جا را احاطه كرده است، جلوه*های زیبایی و هنر، بهترین پناه برای روح خسته و آرامش*طلب آدمی است. امروزه در شهرها شاهد عناصری با بافت سخت مثل بتن و ... به جای عناصر طبیعی (پوشش گیاهی) هستیم. لذا باید با به*كارگیری عناصری كه بافت نرم دارند، گوشه عزلت و زیبایی فراهم كرد تا به روان انسان آرامش بخشید. این مكان*ها می*توانند پارك*ها و باغ*های شهری باشند. آب یكی از این عناصر به شمار می*رود و چه در حالت سكون و چه در حالت حركت نوازش*دهنده روح انسان است. حركت و موسیقی آب، در جلوه*گری بیشتر فضای سبز نقشی در خور توجه دارد. می*توان آب را به صورت جویبار و چشمه برای نقاط آرام و بی سر و صدا و به صورت آبشار و فواره*های بزرگ برای نقاط پرازدحام و شلوغ طراحی كرد. ● آب و انعكاس سطح آب ساكن، با انعكاس نور مانند آینه عمل می*كند و پدیده های اطراف خود را با چرخش ۱۸۰ درجه نمایش می*دهد،* هم*چنین انعكاس پوشش گیاهی در آب و تابش نور خورشید روی گیاهان آبزی موجود روی آب، تصویر زیبایی برای بیننده به وجود می*آورد. آب در حال حركت نیز منعكس*كننده امواج نور در فضاست؛ مانند نوری كه از یك جویبار روان روی برگ درختان منعكس می*شود. ● آب و تاثیر آن در كاهش درجه حرارت و افزایش رطوبت: آب در پارك*ها و باغ*ها به هر یك از صور مختلف، خود به نحوی در متعادل كردن درجه حرارت هوا،* تامین رطوبت نسبی برای گیاهان و ایجاد طراوت، موثر است. مجموعه این عوامل از یكنواختی وخشكی محیط می*كاهد. ● طراحی آب در سبك*های مختلف: جذابیت آب از دیگر عناصر موجود در پارك بیشتر است. آب*نما عنصری است كه اگر در پارك*ها خوب و كامل طراحی شود. تركیب مناسبی ایجاد می*نماید و اگر به طور صحیح مورد استفاده قرار نگیرد. باعث ضایع شدن شیوه طراحی خواهد شد. برای احتراز از بروز چنین مشكلاتی باید با احتیاط عمل كرد. ● آب*نماها را می*توان به دو صورت منظم یا غیرمنظم طراحی كرد. منظم (Formal) _ منظور از طراحی منظم، دادن شكل كاملا هندسی به آب*نماها و آبراهه*هاست. این نوع آب*نماها وقتی در یك چشم*انداز كه به شیوه منظم طراحی شده است، قرار گیرند، بهترین نمای خود را نشان می*دهند. اشكال به حالت قرینه و كلاسیك به كار می*روند. چشمه*ها و مجسمه*ها شكل مشخصی دارند و مواد به كار رفته، سنگ و بتن*های صاف و منظم است. البته از فایبرگلاس هم در اندازه*های دلخواه و به فرم منظم می*توان استفاده كرد. آب*نماهای منظم وقتی كه دارای لبه برجسته باشند، جذابیت بیشتری دارند. چرا كه نشستن روی لبه برجسته استخر جالب است و از طرفی برای كودكان امنیت دارد. در باغ*ها و پارك*های كوچك شهری، بهتر است كه آب*نما به شیوه منظم طراحی شود. غیرمنظم (Informal) - آب*نماهای غیرمنظم می*تواند از اجسام قالب*ریزی شده و ظروف با اشكال غیرهندسی و خیالی و یا سنتی ساخته یا به فرم آزاد با پیروی از آبگیرهای طبیعی طراحی شود. در این صورت آب*نماها دارای گوشه*های راست و دیوارهای عمودی و حاشیه*های منظم و دست*ساز نیستند. یا دست كم در ظاهر این طور به نظر می*آیند. برای ساخت آنها، بیشتر از سنگ و خاك و گیاهان بومی استفاده می*شود. برای ایجاد آب*نماهای طبیعی باید فضای كافی وجود داشته باشد. پس از مشخص شدن سبك طراحی پارك، مساحت و فرم استفاده از آب (جاری - ساكن) تعیین می*شود. وسعت كل آب بستگی به مساحت پارك و شرایط اقلیمی منطقه دارد. در مناطقی كه آب و هوای خشك دارند، باید پرش آب (فواره، آبشار) بیشتر باشد. در صورتی كه برای آب و هوای مرطوب، ریزش و پرش آب حتی*الامكان باید كمتر شود. در مناطقی مثل تهران بهتر است حدود ۲۵درصد از مساحت كل پارك به آب و آب*نماها اختصاص داده شود. برحسب شرایط، توپوگرافی زمین و هدف*هایی كه از ایجاد آب*نما وجود دارد، اشكال مختلفی از آن ساخته می*شود. شكل و تعیین محل آب*نما خود بستگی به موقعیت زمین و هماهنگی با دیگر عوامل باغ*، هم*چنین سلیقه و ابتكار طراح دارد. ● استخر استخر شنا در باغ*های خصوصی احداث می*شود و در پارك*های عمومی، استخرها نقش آب*نما را دارند و در بعضی موارد، برای بازی از آنها استفاده می*شود. مانند استفاده از قایق*های موتوری وپایی. این*گونه استخرها در اوایل قرن بیستم به شكل مستطیل، بیضی یا به اشكال هندسیمنظم ساخته می*شدند. در قرن حاضر، در طرح این*گونه استخرها تجدیدنظرهایی شده و اشكال هندسی نامنظم با خصوصیات بهاشتی بیشتر، تزیینات نوری و تولید امواج در آب*، تفنن خاصی را به همراه آورده است. به طوركلی عمق استخرها برحسب موارد استفاده و سن استفاده*كنندگان، متغیر است. برای احداث استخر ابتدا مكان مناسبی در نظر گرفته می*شود. این مكان باید از هر نظر برای بازدیدكنندگان جاذبه داشته باشد. علاوه بر آن روباز و آفتابگیر و حتی*المقدور كم*شیب باشد. ● آب*نما حوضچه*ها یا حوض*های كم*عمق كه اغلب در آنها فواره*های متعدد و چراغ*های رنگین تعبیه می*شود به آب*نما معروف هستند. عمق آنها تا ۶۰ سانتی*متر است و برحسب شكل و فرم طراحی شده، با مصالح ساختمانی مختلف ساخته می*شوند. گاهی در كناره آنها از لكه*های گل*كاری یا جعبه*های گل استفاده می*كنند. می*توان در داخل یا كنار آلاچیق*ها آب نماهای كوچكی احداث كرد. ● چشمه با استفاده از خصوصیات طبیعی، چشمه*هایی را در پارك*ها و باغ*هایی كه به شیوه طبیعی و كلاسیك احداث شده*اند، طراحی می*كنند. ایجاد چشمه*های كوچك به طور مصنوعی به نحوی به لطافت و زیبایی فضای پارك می*افزاید. در صورت امكان مسیر و حركت آب را به صورت كانال*های زیرزمینی درمی*آورند تا از یك نقطه به صورت مظهر ظاهر شود. حوضچه كوچكی نیز در كنار مظهر ایجاد می*كنند تا حالت طبیعی به چشمه بدهند. چشمه*ها را باید با توجه به انواع طبیعی آن، با جریان تند یا ملایم، با در نظر گرفتن وضع توپوگرافی زمین با سرعت كم یا زیاد آب طراحی كرد. ● بركه*ها یا باغچه*های آبی احداث بركه بر تلطیف هوای پارك و زیبایی آن بسیار موثر است. بركه به اشكال منظم و غیرمنظم با اعماق مختلف در نزدیكی منطقه جنگل*كاری،* در وسط پارك یا در كنار سطوح گل*كاری وسیع ساخته می*شود. برای این منظور در قطعه موردنظر خاك*برداری*هایی با اعماق مختلف و اشكال نزدیك به حالت طبیعی انجام می*دهند. برای تامین آب بركه از كانال*هایی آب را به آن وارد می*كنند كه این كانال*ها می*توانند جنبه تزیینی داشته باشند و به صورت آبشار و جویبار طراحی شوند. در بركه*ها ضمن اینكه آب راكد است متحرك هم هست تا گیاهان از موهبت طبیعی ساخته شده به دست بشر برخوردار شوند. گیاهانی كه در داخل یا نزدیك بركه كاشته می*شوند باید با خطوط وگل*های تزیینی منطقه هماهنگی داشته باشند. گیاهان آبزی، با اشكال متنوع و رنگ سبز برگ*های خود، مناظر زنده*ای به باغچه*های آبی داده و به آن حالت طبیعی می*دهند. مهم*ترین خاصیتی كه گیاهان آبزی در باغچه*های آبی دارند، تولید اكسیژن و افزایش رطوبت هواست كه در خنك كردن هوای منطقه نقش مهمی دارد. گیاهانی نظیر آلاله آبی و نیلوفر آبی با برگ*های خود سطح آب را می*پوشانند و ایجاد سایه می*كنند كه به خودی خود باعث می*شود آب در فصل تابستان زود گرم نشود. ● آبشار و جویبار آبشارها و جویبارهای طبیعی همیشه برای مردم جذابیت خاصی داشته*اند. امروز طراحانتوانسته*اند با الهام از زیبایی*های طبیعی و از جمله آبشارها و جویبارها، در پارك*ها و باغ*ها گوشه*هایی از طبیعت را تا حد امكان بیافرینند. ارزش وجودی آنها به جنبه*های زیبایی*شناسی آنها محدود نمی*شود، بلكه در تلطیف هوا و مطبوع ساختن فضا موثرند. جویبار را می*توان طوری طراحی كرد كه دو عمل آبیاری و حركت آب هم*زمان انجام شود. ● فواره*ها فواره تنها نمایشی از زیبایی آب نیست، بلكه در روزهای خشك و گرم تابستان، رطوبت هوا را افزایش می*دهد و فضای دلپذیری فراهم می*سازد. خلاف تصور همگان،* فواره*ها الزاما مصرف*كننده آب نیستند. می*توان به وسیله یك پمپ شناور، آب استخر یا حوضچه را به گردش درآورد. فواره*ها به سه گروه اصلی تقسیم می*شوند: ۱- فواره*های پرتابی (Spray) ۲- فواره*های ریزشی (Spill) ۳- فواره*های جهنده (Splash). در مناطقی كه در معرض وزش باد قرار دارند، استفاده از فواره*های كوتاه و نیرومند مناسب*تر است. ارتفاع فواره*ها نباید بیش از فاصله منبع فواره تا لبه استخر باشد. بر پایه یك قانون تجربی، قطر استخر یا حوضچه آب، باید دست كم دو برابر ارتفاع آب فواره باشد. اگر سر فواره*ها پایین*تر از سطح آب تعبیه شود، زیبایی بیشتری دارد. مگر اینكه از اشكال و مجسمه*های خاصی برای ایجادفواره استفاده شود. برای نمایش فواره*ها در شب از چراغ*هایی در زیر محل ریزش آب استفاده می*كنند كه بایستی با اصول نورپردازی در آب مطابقت داشته باشد. تابش نور از پایین به بالا و تنظیم میزان آن، باعث انعكاس حركات آب در محوطه اطراف و روی شاخ و برگ گیاهان می*شود و زیبایی خاصی به محیط می*بخشد. در صورت وجود گیاهان آبزی یا ماهی در استخر، باید در نصب فواره*ها دقت شود. برای نیلوفرهای آبی تلاطم سنگین آب مضر خواهد بود. اما اكسیژن فراوان حاصل از آب فواره*های بلند برای ماهی*ها مفید و مطلوب است.