تاریخچه هیدرولوژی و کلیات هیدرولوژی ایران

تاریخچه
آب ماده ای است که حیات بدون آن میسر نیست. بشر در دوره نو سنگی سعی در مهار آب داشته است و بر روی الواحی که از 4 هزار سال قبل از میلاد از سومری ها باقی مانده است سنگ نوشته هائی با این مضمون موجود است. در دین یهود اشاره شده است که حضرت موسی در 1400 سال قبل از میلاد مسیح با عصای سحرآمیز خود چشمه ای در دل کویر پدید آورد.
این موضوع بر اهمیت آب در زمانهای گذشته صحه می گذارد، به نحوی که تمدنهای بزرگ در کنار رودهای بزرگ ظاهر شده اند.استخراج آبهای زیرزمینی سابقه ای طولانی در کشورهای مختلف چون چین (حفر چاهی تا عمق 1500 متر بوسیله دسته های نی) ، مصر (چاه یوسف با عمق تقریبی 100 متر 3000 سال قدمت دارد) و ایران باستان دارد. منوچهر پادشاه ایرانی حدود 3400 سال پیش دستور داد تا حفر کاریز (قنات ) را به برزگران بیاموزند. پیوند دادن لوله های چاه و انتقال ثقلی آب زیرزمینی کاری طاقت فرسا بوده که ایرانیان سرآمد آن بوده اند. کهن ترین قناتی که آثاری از آن باقی مانده است در شمال ایران پیدا شده است. این قنات همزمان با ورود آریائی ها حفر گردیده است. عمر قنات گناباد که مادرچاه آن 300 متر عمق دارد را 2500 سال برآورد کرده اند.امپراطوری ایران تا دوره طولانی از لحاظ قدرت در دنیا بیمانند بود و این نه فقط به لحاظ نظامی بلکه فنآوری سرآمد سپاه ایران بود. در تاریخ آمده است که کورش بزرگ پس از گرفتن سرزمین سوریه در آسیای صغیر به بابل که همچون دژی مستحکم بود حمله کرد. دیده بانان بابلی وقتی ایرانیان را در حال حفر کانال دیدند به آنان ریشخند زدند تا اینکه سپاه ایران با انحراف آب رودخانه و پائین افتادن سطح آب فرات از رود گذشتند و وارد بابل شدند. پس از کورش پسرش کمبوجیه به فکر حفر کانال سوئژ افتاد ولی به دلیل اوضاع نابسامان سیاسی در نقاط دیگر کشور مجبور به ترک مصر شد تا اینکه پادشاه دیگر ایران داریوش، کانالی حفر کرد و رود نیل را به دریای سرخ پیوند داد تا کشتی های جنگی ایران از دریای مدیترانه وارد رود نیل شوند. خشایار شاه پسر داریوش در 480 سال قبل از میلاد با سپاه بزرگی از کشتی های جنگی به یونان حمله کرد و با حفر کانال بزرگ خشایار شاه که عرضی نزدیک به 45 متر داشت لشکریان خود را به جای عبور از دریای اژه از آن عبور داد.
مک لوئی (1984) اظهار می کند که ایرانیان نخستین مردمی بودند که با ساختن "چرخ آبی" آب رودخانه ها را به زمین های زراعی پائین تر و بالاتر منتقل کنند. اهمیت آب در ایران باستان آنچنان زیاد بود که برخی رودخانه ها با نام رودخانه های شاهنشاهی شناخته می شد و برای شروع آبگیری از آنها الزاماٌ می بایست فرستاده فرمانروا حضور داشته باشد و مردم می بایست آب بهای استفاده از رودخانه را به خزانه واریز می کردند.در کتب و آثار به جامانده از دانشمندان قدیمی ایران بطور مفصل به بحث شناخت و اهمیت آب پرداخته شده است. ابوبکر محمدبن الحسن الکرجی دانشمند ایرانی بود که بیش از 1000 کتابی بنام "استخراج آبهای پنهانی" نگاشت و جالب اینجاست که ایشان در آن زمان سیکل هیدرولوژیکی را تشریح می نمایند. خواجه نظام الملک در کتاب سیاست نامه خود موضوع توزیع عادلانه آب را امری حیاتی بر می شمرد و عدول از آن را باعث تباهی مملکت می داند. ایرانیان تجارب خود در صنعت آب را به مردم دیگر منتقل می کردند، آنچنانکه نقل است سلمان فارسی با اندیشه حفر خندق مانع از نفوذ لشکر قریش شد.

كلیات هیدرولوژی ایران
در یك ویژه نامه ترویجی آب و امنیت غذائی (وزارت جهاد كشاورزی، 1381) به نقل ازگزارش صندوق جمعیت ملل متحد آمده است كه طی 70 سال گذشته جمعیت جهان 3 برابر و مصرف آب در جهان 6 برابر شده است. سالیانه به جمعیت جهان 75 میلیون نفر افزوده می شود و پیش بینی می شود كه جمعیت كشورهای توسعه نیافته و كم توسعه یافته طی 50 سال آتی نیز از رشدی 300 درصدی فراتر رود. پیش بینی های خوش بینانه تا سال 2050 میلادی جمعیت جهان را7.9 میلیارد نفر برآورد نموده اند، این در حالی است كه برخی پیشگوئی ها خبر از جمعیت 10.9 میلیار نفری در جهان دارند. نظریه ای بینابین این رقم را 9.3میلیارد نفر برآوردمی كند. همان منبع اضافه می نماید كه در سال 1381 جمعیت ایران نیز از مرز 70 میلیون فراتر رفت. با در نظر گرفتن اینكه متوسط بارش سالیانه در ایران چیزی حدود یك سوم میزان جهانی آن است (مهدوی 1378)؛ می توان گفت مبحث آب توجه ویژه ای را می طلبد. (قابل ذکر است که همین مقدار ناچیز بارندگی نیز از توزیع مکانی یکسانی برخوردار نمیباشد بطوریکه در 28 درصد از سطح کشور مقدار بارش متوسط سالانه کمتر از 100 میلی متر بوده واین مقدار در96 درصد از سطح کشور از 200 میلی مترنیز کمترمی باشد). اقلیم فراخشک در 15 استان کشور ، در 7 استان و در 10 استان اقلیم غالب است، بنابراین مسئله بالا بودن تبخیر و تعرق نیز محدودیتی مضاعف محسوب می شود. با آنکه کشور ایران حدود 1.1 درصد از خشکی های جهان را به خود اختصاص داده است صرفا 0.34 درصد از آبهای جهان را در اختیار دارد. مسئله ریزشی فصلی این بارش و پارکندگی نامنظم آن هم خود مبحث جداگانه ای است. آمارمطالعات وزارت نیرو میانگین حجم بارندگی در ایران را سالانه 400 میلیارد متر مکعب برآورد نموده است که از این میزان 310 میلیارد متر مکعب درسطح 870 هزار کیلومتر مربع از حوزه های آبخیز کوهستانی و90 میلیار متر مکعب در سطح 778کیلومتر مربع مناطق دشتی می باشد. در مناطق کوهستانی در اثر تبخیر و تعرق بطور متوسط هرساله 200 میلیارد متر مکعب ودر مناطق دشتی 84 میلیارد متر مکعب آب از دسترس خارج می شودکه جمعا 71 درصد از حجم بارش را شامل می شود. از حجم باقیمانده نیز 59 میلیارد متر مکعب مناطق کوهستانی و 2 میلیارد متر مکعب در مناطق دشتی نفوذ می نماید. حجم آب باقیمانده نیز 51 میلیارد متر مکعب در مناطق کوهستانی و 4 در مناطق دشتی به شکل رواناب ظاهر می شود.حجم آبهای زیر زمینی کشور در حدود 35 میلیار متر مکعب برآورد گردیده است که حدود 30 میلیارد مترمکعب آن مربوط به مخازن آبرفتی و حدود 5 میلیارد متر مکعب برآود شده است. با فرض قابلیت بهربرداری از 60 درصد این مخازن امکان تا حدود 80 میلیارد متر مکعب وجود خواهد داشت. بخش کشاورزی با اختصاص 88.88 درصد، آب شرب با اختصاص 6.67 درصد و بخشصنعت با 4.45 درصد مهمترین مصارف آب در ایران می باشند

حوزه های آب خیز كشور ایران :
حوزه آبخیز دریای خزر
این حوزه آبخیز كه مساحت آن به 173،300 كیلومتر مربع می*رسد، دارای شیب زیاد بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوزه آبخیز*های كشور را كه بالغ بر 5500 متر است، به خود اختصاص داده است. در این محدوده سیزده رودخانه با مساحت حوزه آبخیز بیش از هزار کلیومتر مربع وجود دارد که رودخانه*های ارس، سفیدرود، هراز و اترك از نظر وسعت حوزه آبخیز و ویژگیهای اقلیمی و تداوم آبدهی متفاوت از حوزه دیگر می باشند. رودهای فوق دارای حوزه آبخیز*های كوهستانی وسیعی هستند و پوشش گیاهی غالب آنها جنگلی است.

حوزه خلیج فارس و دریای عمان
این حوزه آبخیز با مساحت 437،150 كیلومتر مربع یكی از پهناورترین حوزه آبخیز*های ایران محسوب می*گردد و رودخانه*های غرب، جنوب غربی و جنوب زیرحوزه های سرچشمه گرفته از كوههای زاگرس و بشاگرد و بلوچستان را در بر می*گیرد. جمعاً 29 رودخانه با مساحت بیش از 1000 كیلومتر مربع در این زیرحوزه وجود دارد كه یا به درون كشور عراق جریان می*یابند و پس از پیوستن به رودخانة دجله به خلیج فارس می*ریزند و یا بطور مستقیم به خلیج مزبور و یا دریایعمان وارد می*گردند. برخی ازبزگترین رودخانه*های این حوزه آبخیز به ترتیب از شمال تا جنوب خاوری عبارتند از: سیروان، كرخه، كارون، جراحی، زهره، هله، موند، كل، میناب و سرباز.
در باب اهمیت این زیرحوزه فقط به این نکته بسنده می شود که رودهای دشت خوزستان به تنهائی 30 درصد منابع آب کشور را دارا می باشند.

حوزه آبخیز دریاچه ارومیه
مساحت این حوزه دریاجه ارومیه 50،850 كیلومتر مربع است در این حوزه دریاجه ارومیه هشت رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار كیلومتر مربع وجود دارد و زرینه*رود بزرگترین و مهمترین آنها بشمار می*آید.

حوزه آبخیز دریاچه نمك قم
مساحت حوزه دریاچة نمك قم 89،650 كیلومتر مربع است و بخش بسیار ناچیز و كوچكی از آن نیز به دریاچة حوض*سلطان و كویر میغان و دشت جنوبی قزوین وارد می*گردد. رودخانه*های جاجرود، كرج، شور، قره*چای و قمرود به این حوزه زهکشی می شوند در این محدوده شش رودخانه با مساحت بیش از هزار كیلومتر مربع وجود دارد كه رودخانة شور و قره*چای و قمرود بزرگترین آنها محسوب می*شوند.

حوزه آبخیز اصفهان و سیرجان
این حوزه كه از زیر حوزه *های كوچك باتلاق گاوخونی، كویر ابركوه، شوره*زار مروس و كویر سیرجان تشكیل یافته است، دارای 90،700 كیلومتر مربع مساحت است و زاینده*رود بزرگترین رودخانة آن بشمار می*آید. انتقال آب کارون از طریق تونل کوهرنگ به زاینده رود از وقایعی است که بر بیلان هیدرولوژیک این محدوده تاثیر دارد.

- حوضة نیریز یا بختگان
این حوزه با مساحت 31،000 كیلومتر مربع از حوز*های فرعی دریاچة كافتر، دریاچة بختگان و دریاچة مهارلو تشكیل شده و رودخانة كر مهمترین رود این منطقه محسوب می*شود.

- حوزه آبخیز جازموریان
حوزه جازموریان با مساحتی برابر 69،600 كیلومتر مربع در جنوب شرقی ایران و بین رشته*كوههای بشاگرد (در جنوب) و جبال بارز (در شمال) جای دارد و آبهای سطحی آن كلاً به هامون جزموریان می*ریزد. در این حوضه پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار كیلومتر مربع وجود دارد كه هلیل*رود بزرگترین آنهاست.

- حوزه دشت کویر
این حوزه که یکی از کم بارش ترین حوزه های کشور محسوب می شود از حوضه*های كوچكتری چون كویر حاج علی*قلی، كویر نمك و دشت گناباد تشكیل می*یابد و مساحت آن به 227،400 كیلومتر مربع بالغ می*گردد.. از رودخانه*های قابل توجه این حوزه به حبله*رود ( واقع در گرمسار) و كال*شور جاجرم كه یكی از طویل*ترین رودخانه*های ایران است، می*توان اشاره نمود.

حوزه آبخیز كویر لوت
مساحت این حوزه كه حوضة كویر لوت از زیرحوزه *های كوچك*تری چون نمكزار طبس، دغ محمد*آباد، كویر ساغند، شوره*زارهای شمال خاوری شهرستان بافق و كویر سرجنگل تشكیل یافتهو یکی از كم*باران*ترین و خشك*ترین حوضه*های ایران است به199،000 كیلومتر مربع بالغ می*گردد و از مهمترین رودخانه*های آن كه اغلب سیلابی و فصلی هستند می*توان به رودخانة تهرود واقع در استان كرمان اشاره كرد.

حوزه اردستان و یزد و كرمان
این حوزه كه با مساحت 99،800 كیلومتر مربع یكی از خشك*ترین و بی*آب*ترین حوضه*های ایران بشمار می*آید، از زیرحوزضه*های كوچك*تری چون دغ*سرخ، كویر سیاه*كو، كویر درانجیر، دشت جنوب خاوری یزد، شنزار كشكوئیه، دشت كویرات و شنزارهای جنوب كرمان تشكیل یافته است.
- حوضه صحرای قره*قوم

-مساحت این حوضه 43،550 كیلومتر مربع است و یكی از حوضه*های كم*بارش ایران محسوب می*گردد. به همین دلیل حوزه آبخیز آن حالت سیلخیزی و رودها حالت فصلی دارند و رودهای كشف*رود و جام*رود از مهمترین آنها بشمار می*آیند.

- حوزه هامون
این حوزه که در شرق کشور واقع گردیده است مساحتی برابر با 109،850 كیلومتر مربع داراست و از حوضه*های كوچك*تری چون نمكزار خواف، دغ* شكافته، دغ بالا، دغ پترگان، دغ توندی، دریاچة نمكزار، دریاچة هامون صابری، لورگ*شتران، دریاچة هامون، هامون گودزره، دریاچة كرگی، هامون ماشكل و نمكزاركپ تشكیل یافته است. این حوزه نیز از جمله كم*باران*ترین و خشك*ترین حوضه*های ایران محسوب می*شود و رودهای هیرمند و ماشكل مهمترین رودهای آن بشمارمی*آیند.