1 فایل پیوست
دانلود مقاله از خشتهای خیال معماری ایران
خشت و خیال به گفتۀ نگارندههایش متنی است پیرامون معماری اسلامی ایران؛ که محدودۀ آن در تاریخ از ظهور اسلام تا اواخر حکومت سلسلۀ قاجار و بر روی نقشه از ماوراءالنهر، دریای مازندران و کوههای دربند تا خلیج فارس و از میان رودان تا سند است. این متن میکوشد معنای معماری این حوزۀ تاریخی جغرافیایی را از خلال بررسی مهمترین آثار موجود که بیشتر نیز در شهرها قرار دارند، بفهمد و پیوند میان اندیشۀ معماران و این آثار را نشان دهد. بنابراین این متن خود را از متون تاریخ معماری، پرتره نویسی بناها یا مباحث مربوط به کاربری بناها جدا میکند و در زمرۀ کتابهای مربوط به فنون معماری و هنرهای وابسته نیز قرار نمیگیرد؛ اگرچه به تمامی این مباحث از زاویهای مینگرد که معنای فرهنگی معماری حوزۀ تمدنی ایران را در دورۀ اسلامی فهم کرده و شرح دهد.ساختار متن از یک پیشدرآمد و 9 گفتار اصلی تشکیل شده است که در آن:
«سرآغاز»، موضوع کتاب را شرح می دهد، محدوده های تاریخی و جغرافیائی تحقیق، روش و منابع تحقیق و این قبیل نکات را بیان می کند؛ در حالیکه «پیش درآمد»، لطیفة نهانی، مبانی نظری تحقیق را معرفی می کند و شرح می دهد که در معماری «خیال» اصل و مبنای همه چیز است و خیال، خود، پروردة عالمی ذهنی یا به عبارت بهتر قلبی در درون جان معمار است. بدین گونه، برای درک اثر معمار باید به خیال او راهی جست.گفتار اول، «حریم و خلوت» به کلی ترین مرتبة طرح بناها در معماری اسلامی ایران یعنی درون گرائی می پردازد و پیامد این انتخاب را بر ترکیب فضاهای باز و بسته، ارتباط بیرون و درون و کیفیت متفاوت جداره های بیرونی با فضای درونی آثار نشان می دهد، و بالاخره تأثیر این همه را در شخصیت مجموعه ها آشکار می نماید.گفتار دوم، «نظم بلورین» به موضوع شکل و به کارگیری هندسه ی ناب و کامل در بناها متوجه است. این هندسه را در عرصه های دوبعدی و سه بعدی طرح و در ترکیب بندی آنها جستجو می کند. در این گفتار مباحثی چون خلوص اشکال، انتظام مرکزی، توجه و تأکید بر محورها، جهت و بی جهتی، تقارن و تکرار مطرح می شود و مصادیق آن در معماری پیش چشم قرار می گیرد.گفتار سوم، «گوهری در درون»، نیز با هندسه سر و کار دارد، با هندسه ای که در فضاهای داخلی بناهای سنتی موج می زند. از آنجا که در این فضاها سقف ها نقش اصلی را به عهده دارند بنابراین بحث به هندسة سقف ها کشیده می شود و در طی آن از اصول طراحی سقف های متکی بر گوشواره ها، از مقرنس، رسمی، و از یزدی بندی و کاسه سازی سخن به میان می آید.گفتار چهارم، «تار و پود پنهان»، باز هم سخن از هندسه می گوید؛ منتهی این بار «خشت و خیال» به هندسة باطنی بناها وارد می شود؛ هندسه ای بافته از پنج ضلعی ها و ده ضلعی ها. گویی طراح در هنگام ترکیب بندی حجم ها و نماها و فضاها همزمان در لایه ای دیگر که در پسِ ظاهر پنهان است، در حال ترکیب بندی دیگری است. «تار و پود پنهان» به هشت بنای مهم تاریخ می پردازد و در آنها مجموعاً یازده تصویر (برش افقی، عمودی و نما) را تحلیل می نماید، تا آشکار کند که در این معماری به جای نسبت های طلایی با هندسه ای طلائی مواجهیم.گفتار پنجم، «خاک و کیمیا»، به کاربرد مواد و مصالح در این معماری می پردازد؛ به آجر، گچ، چوب، سنگ و آینه. معلوم می کند که این ها نه مصالحی بیجان، که موجوداتی شریف اند که در کنار هم می نشینند و فضاها را می آفرینند. معمار قدیمی در اینجا به مثابه کیمیاگری است که تلاش می کند در هر ماده حسن ها را بجوید و نقص ها را برطرف سازد. مس وجود هر ماده ای باید طلا شود تا در مقیاس کلی تر مس وجودِ بنا نیز ارتقا یابد.گفتار ششم، «نقش عجب»، کتابی است در دل کتاب و به هندسة نقوش عنایت دارد. نقوش یا هندسی اند که به گره موسوم اند و یا گیاهی که اغلب ترکیبی از اسلیمی ها و ختایی ها است. بخش مهم «نقش عجب» به کشف روش های طراحی نقوش هندسی مربوط است؛ مخصوصاً جستجوی مفصلی که دربارة روش طراحی گره های خانوادة پنج ضلعی صورت پذیرفته کاری است کاملاً تازه و نو.گفتار هفتم، «صدای سخن عشق»، به رنگ این معماری می پردازد، به آن چیزی که بواسطة آن معماری ایران از معماری سایر فرهنگ های جهان متمایز می گردد. در این گفتار رنگهای معماری ایران معرفی می شوند و ترکیبات آنها مورد توجه قرار می گیرد. رنگ بر نقش می نشیند و ترکیب دل انگیز نقش و رنگ بر سطوح و احجام بنا، تا فضا را کیفیتی خاص ببخشد، کیفیتی که بهشت را تداعی می کند.گفتار هشتم، «کلک خیال انگیز»، به موضوعی که بیش از هر چیز مختص معماری دورة اسلامی است می پردازد. خط و کلام مقدس بر بدنة بناها قرار می گیرد تا آنها را سخن گو و ذاکر نشان دهد. گویی آرام و قرار گنبد بر پایة خود نه حاصل محاسبات فنی و اجرای دقیق ساختمانی، که محصول پیوند با کلام متبرک است؛ وصلتی همیشه مبارک.گفتار نهم، «در گلستان خیال»، قصة طراحی فضای باز است. این گفتار نخست به طراحی درون حیاط ها، اصل و اساس و قلب ساختمان های سنتی، می پردازد. سپس به طراحی باغ متوجه می شود، بازیگران صحنة باغ ها و انواع ترکیب بندی آنها را آشکار می سازد. متن و تصویرها می کوشند تا بگویند که چگونه باغساز قدیمی چیزی را خلق می کند که بوی بهشتی دارد و چه می کند که جان ما در آن آرام می گیرد. قطعة نهایی «درگلستان خیال»، جایی که «خشت و خیال» نیز به پایان می رسد، به مجموعة باغ شهر اصفهان دورة صفوی می پردازد و آنرا با نگاهی معمارانه شرح می کند. بخش ضمائم کتاب نیز شامل واژهنامه و فهرستهای متعدد (منابع فارسی، خارجی، تصاویر بناها و فهرست راهنما) است. این گفتارها معمولاً با حاشیهها، یادداشتها و تصاویری نیز همراه هستند که گاه به عنوان بحثی در حاشیه به صورت مفصل ارائه شده است.منابع خشت و خیال آنگونه در سرآغاز کتاب توضیح داده شده است در سه دسته قرار گرفتهاند که شامل: کتابها و مقالات، صاحبنظران و مصادیق معماری و هنرهای وابسته میشوند. اگرچه به شهادت نویسندگان و خود مباحث کتاب سهم عمدۀ ارجاعات به بررسی خود آثار برمی گردد، اما منابع مرتبط با فرهنگ اسلامی و ایرانی همچون قرآن کریم و کتب احادیث و روایات و متون شعر و ادب ایران و تاریخ ادبیات، همچنین کتب و مقالات تاریخی و منابع تاریخ معماری اسلامی و هنرهای وابسته و مراجع مربوط به مبانی نظری معماری و هنرها نیز در تدوین مباحث کتاب نقش داشتهاند.
به گفتۀ نویسندگان کتاب، در ارائة حاصل کار تلاش شده تا متنی به زبان ساده، قابل درک برای معماران و هنرمندان و همینطور غیر متخصصان فراهم شود. در این متن جابه جا اشاره هائی به حکمت پس و پشت این معماری به چشم می خورد، اما بیش از آن تلاش شده است تا این معانی حِکَمی در لابه لای توضیحات معمارانه به مخاطب انتقال یابد تا مؤلفان از جایگاه خود فراتر نرفته و ماهیت کتاب همچنان معمارانه باقی بماند. متن «خشت و خیال» با عکس، نقشه و تصاویر گرافیکی متعدد به نحوی ترکیب شده است تا خود، به مثابه بنائی جلوه کند و فضائی را بنمایاند، فضائی خاص که شرح این معماری را نه فقط بوسیلة کلام بر مخاطبان باز گوید، که آن را در مقابل دیدگان ایشان نیز به تصویر کشد و بر جانشان بنشاند.آنگونه که در مقدمۀ کتاب آمده مقدمات تألیف «خشت و خیال» در سالهای 1355 تا 1357 هجری شمسی شکل میگیرد و چندی بعد چنین به نظر میرسد که می توان با فعالیتی فشرده، در یکی دو سال، پژوهش های قبلی را به کتابی تبدیل کرد و به انتشار رساند. اما این بازنگری حدود یک دهه به طول میانجامد و در این مدت پژوهشی دوباره انجام میشود. بعد از آن نیز، وقایع گوناگون تکمیل مطالعه و نوشتن، و آماده سازی و انتشار کتاب را به عقب میراند. تا اینکه قصة «خشت و خیال» پس از سه دهه از آغاز بازنگری آن به پایان رسید و کتاب منتشر شد.در این مطلب ما تنها به معرفی انگیزههای نگارش، ساختار و فهرست محتوای این کتاب پرداختیم؛ حال آنکه این اثر تازه نیز مانند هر کتاب دیگری متنی است که با نقد و بررسی متخصصان پربارتر شده و ارزشها و خلاءهای آن برای تحقیقات آینده نمایان میشود.
