رهیافت های مدیریت بحران

تاكنون درباره زلزله احتمالی تهران، تحلیل های زیادی ارائه شده است. اما امروزه، اهمیت خطر زلزله در كشور ما با شدت یافتن روند توسعه كشور، سطح گسترش شهری، تمركز جمعیت و سرمایه های مادی و معنوی و افزایش آسیب پذیری این سرمایه ها در پهنه زلزله خیز ایران با توجه به ضعف پیش بینی و سطح خسارت ها بیشتر درك می شود.
هرچند رخداد زلزله های شدید در این گستره پهناور، پدیده جدیدی نیست و از سده ها و هزاره های پیش، هر از چندی رخ داده است، اما در دهه های اخیر، وسعت آسیب های ناشی از غافلگیری و ناكارآمدی بخش های مسئول و از دست دادن بخش جدی از سرمایه های ملی كشور، توجه مسئولان و مردم را بیش از پیش به خود جلب كرده است.
قرارگیری تهران در یك پهنه لرزه خیز و اهمیت این شهر در ابعاد گوناگون نیز در این راستا تحلیل و مورد توجه قرار گرفته است. بر پایه مطالعات و تحقیقات صورت گرفته، میزان تلفات و خسارت های مالی ناشی از رویداد زلزله ای به بزرگی نسبتا بالا (تاسقف 6/7 ریشتر) در تهران، بسیار فراتر از آنچه در شهرهای مشابه در كشورهای پیشرفته و در عین حال لرزه خیز مانند ژاپن و كشورهای اروپایی مشاهده می گردد، خواهد بود. تبعات منفی ناشی از رویداد یك زلزله بزرگ به ویژه در مناطق شهری به قدری است كه می تواند زمینه ساز تغییر و تحولات پرچالش، جدی و عمیقی در حوزه های گوناگون موجب می گردد.
بررسی ساختار مدیریت بحران در برخی از كشورهای جهان
استفاده از تجارب سایر كشورها خصوصا كشورهای با سابقه در كنترل و مدیریت بحران های طبیعی می تواند راهگشای مناسبی در جهت اصلاح وضعیت مدیریت بحران در كشور باشد.
در این زمینه تجارب دو دسته از كشورها بررسی شده است. دسته اول مربوط به تجارب كشورهای پیشرفته و دسته دوم مربوط به كشورهای درحال توسعه می باشد. در دسته اول، سه كشور ژاپن، كره و آمریكا قرار دارند.
ژاپن به عنوان یكی از سانحه خیزترین كشورهای جهان و كشور كه بیش از یك قرن است كه مدیریت سوانح طبیعی در آن قانونمند گشته، مسلما یكی از پیشگامان مدیریت بحران های طبیعی در جهان به شمار می رود. در هر سه كشور سازمان مستقلی، مسیولیت مدیریت سوانح طبیعی را برعهده دارد كه این سازمان ها در ژاپن، درسال 1974 و در آمریكا در سال 1979 تاسیس شده و هریك دارای سوابق و تجربیات طولانی می باشند.
در دسته دوم، سه كشور پاكستان، نپال و سریلانكا انتخاب شدند. دلیل انتخاب این سه كشور در دسته دوم، علاوه بر وجود نقاط مشترك آنها تفاوت های بارزی بود كه از نظر سوانح طبیعی دراین سه كشور وجود داشت. به این ترتیب كه در پاكستان مسیله سیل، در نپال مسیله زلزلهو در سریلانكا مساله زمین لغزش، مهمترین مسایل مربوط به سوانح طبیعی را تشكیل می دهد.
مدیریت سوانح طبیعی در ژاپن
ژاپن یكی از سانحه خیزترین كشورهای جهان در رابطه با وقوع بحران های طبیعی است. وقوع زلزله های شدید، آتشفشان و طوفان از بحران های طبیعی شایع در ژاپن محسوب می شود. زلزله بزرگی كه منطقه Hanshin و Awajiكوبه را در ژانویه 1995 لرزاند، اولین زلزله بزرگی بود كه مستقیماً یك منطقه وسیع را كه در آن فعالیت های متنوع اجتماعی و اقتصادی متمركز شده بود به لرزه درآورد. طوفان مهیب 1959 ژاپن كه خسارت های سنگینی را به بارآورد، انگیزه ایجاد یك نظام جامع هدفمند اداری برای پیشگیری از سوانح گردید كه نهایتا در سال 1962 به تصویب قانون پایه مقابله با سوانح منجر گردید. این قانون شامل موارد زیر است :
تعریف مرزها و مسئولیت های پیشگیری از سوانح، نظام جامع پیشگیری از سوانح، طرح پیشگیری از سوانح، آمادگی در مقابل سوانح، اقدامات اضطراری سوانح، اقدامات احیا در سوانح،اقدامات مالی، اعلام حالت اضطراری به منظور تصمیم گیری در مورد مسایل مهم مربوط بهپیشگیری از سوانح مانند تهیه و تسهیل اجرای طرح پایه پیشگیری از سوانح، دولت ژاپن اقدام به تشكیل یك شورای مركزی پیشگیری از سوانح نموده كه ریاست آن به عهده نخست وزیر می باشد و اعضای آن را وزیر كشور و سایر دانشمندان و متخصصین امر تشكیل می دهند.
تجارب بدست آمده از زلزله بزرگ كوبه اعمال تجدیدنظرهای عمده ای را در طرح های پیشگیری از سوانح (در سه سطح طرح پایه، طرح اجرایی و طرح محلی) ایجاب نمود. در طرح جدید، نقش ومسیولیت دولت مركزی، شركت های دولتی و سازمان های محلی در اجرای طرح ها و برنامه هابه تفصیل و با صراحت تفكیك و مشخص شده است. در طرح پایه همچنین آمادگی در مقابلسوانح، اقدامات اضطراری در سوانح و احیا و بازسازی پس از سوانح بر هرنوع سانحه ایتعریف شده اس. برای مثال در مورد زلزله، اقدامات زیر پیش بینی شده است :
فصل اول - آمادگی در مقابل سوانح :
بالابردن مقاومت در مقابل زلزله، آمادگی جهت انجام اقدامات اضطراری به موقع و راحت جهتپیشگیری و احیا و بازسازی، پیشگیری از سوانح بین مردم، گسترش مراكز تحقیقاتی، نظارت و غیره در زلزله و پیشگیری آن.
فصل دوم - اقدامات اضطراری سوانح :
جمع آوری و انتقال اطلاعات و تامین ارتباطات پس از وقوع سانحه، ایجاد مجموعه ای از فعالیت ها،نجات، كمك های اولیه، درمان پزشكی و فعالیت های آتش نشانی، پیش بینی وسایل حمل ونقل اضطراری و فعالیت های وابسته، فعالیت های مربوط به تخلیه، فعالیت های مربوط به تهیه مواد غذایی، آب آشامیدنی و نیازهای روزانه دیگر، فعالیت های مربوط به بهداشت، سلامتی، قرنطینه، دفن اجساد و غیره، فعالیت های مربوط به نظم اجتماعی، تثبیت قیمت كالاها و غیره، فعالیت های مربوط به راه اندازی اضطراری تسهیلات و تجهیزات، فعالیت های مربوط به انتقال اطلاعات صحیح به قربانیان سوانح، فعالیت های مربوط به جلوگیری از وقوع سوانح ثانوی، پذیرش پشتیبانی داوطلبانه.
فصل سوم - احیا و بازسازی :
تصمیم گیری در مورد جهت اصلی احیا و بازسازی سریع، روش های احیا و بازسازی منظم، تامین حمایت مالی جهت بازسازی و احیای زندگی آسیب دیدگان از سانحه، حمایت از شركت های كوچك و متوسط آسیب دیده و احیای مراكز اقتصادی دیگر.
مدیریت سوانح در كره
مدیریت سوانح طبیعی در كره شامل فعالیت چهار گروه اصلی است :
1- اشخاصی كه در مناطق زلزله خیز ساكنند.
2- متخصصینی كه برای دولت و موسسات در این رابطه كار می كنند.
3- عموم مردمی كه در سایر مناطق از این دو گروه حمایت می كنند.
4- دولت محلی و ملی.
ارگان ملی مدیریت بحران در كره، شورای ملی دفاع غیرنظامی است و سیاست هایی كه برای مدیریت بحران به كارگرفته می شود، عبارتنداز:
- حذف پتانسیلی كه موجب بروز بحران می شود.
- در نظرگرفتن تجهیزات و كمك های اضطراری.
- تسهیلات لازم برای جبران و بهبود بحران.
- حفظ حیات بشر.
- به كارگیری آموزش و هشدارهایی در رابطه با بحران.
- ایجاد یك بسیج همگانی به منظور ارتقای آگاهی های عمومی در رابطه با بحران.
- اجرای سایر عملكردهای اداری در مدیریت بحران.
مدیریت سوانح در ایالات متحده آمریكا
مهمترین سازمان هایی كه مسئولیت كاهش خطرات را در ایالات متحده آمریكا به عهده دارند،عبازتند از : سازمان های دولتی، سازمان های غیربازرگانی و تخصصی، مراكز تحقیقاتدانشگاهی، شركت های تجاری خصوصی و گروه های داوطلب كه هركدام تحقیقاتی انجام داده و یا پروژه های و برنامه هایی اجرا كرده تا آسیب پذیری جامعه در مقابل سوانح طبیعی را كاهش دهند. در اینجا تنها به ذكر نقش سازمان های اصلی درگیر بین دولت فدرال، دولت ایالتی و دولت محلی و سازمان های غیردولتی می پردازیم.
در سطح فدرال بیش از 12 سازمان، مسیولیت آمادگی، جوابگویی، بهبود و كاهش و كنترل خطر سوانح طبیعی برعهده دارند. طی 20 سال گذشته پاسخگوییدولت فدرال به سوانح طبیعی فوق العاده زیاد بوده است. برنامه های متنوعی از دیدگاه های مختلف با مسائل سوانح طبیعی برخورد كرده اند. برنامه ملی كاهش خطرات زلزله بیشتر برروی انتقال تحقیقات و تكنولوژی تاكیدكرده تا از این طریق، ایمنی در مقابل زلزله را بالا ببرد.
از طرفی استراتژی های اولیه كه اصطلاحا FEMA گفته می شوند عبارتند از :
1- افزایش قابلیت دولت محلی و منطقه ای در پاسخ به بحران ها.
2- ایجاد هماهنگی با 26 آژانس دولت مركزی در جهت پاسخ به بحران ها.
3- اخذ كمك مستقیم دولت مركزی جهت شهروندان خسارت دیده از بحران.
4- واگذاری مساعدت مالی به دولت های محلی و منطقه ای.
5- رهبری كردن فعالیت های مربوط به مدیریت بحران، كاهش خطر و سایر موارد.
مشخص كردن توانایی های ایالتی و دولت های محلی در سوانح طبیعی به مراتب از مشخص كردن نقش دولت فدرال مشكل تر است. 50 ایالت و هزاران كانون زیستی هر یك به گونه ای با سوانح طبیعی مواجه می شوند. هر كدام اختیارات خاصی در برخورد با سوانح دارد و از سبك و نحوه خاصی در برخورد با آنها استفاده می كند. مسئولیت اصلی آمادگی اضطراری بردوش دولت های ایالتی است و اكثرا مسئولیت اصلی را پاسخگویی اضطراری، حمایت و بازگشت به حالت عادی می دانند. 90 درصد ایالت ها نوعی صندوق اضطراری تشكیل داده اند و بیش از 50درصد به موافقت متقابل با ایالت های همسایه دست یافته اند كه در صورت وقوع همزمانسانحه در ایالات همجوار از آن استفاده می كنند.
سازمان های غیردولتی متشكل از داوطلبان، سازمان های غیرانتفاعی متخصص، بخش خصوصی و دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی نقش مهمی در كاهش اثرات خطر در آمریكا دارند. سازمان های غیردولتی نه تنها نیازهای خودی و شخصی آسیب دیدگان را برطرف می كنند، بلكه مطالعات و بررسی های بلند مدتی را نیز جهت كاهش آسیب پذیری كلی جامعه از سوانح انجام می دهند. نقش سازمان های تخصصی غیرانتفاعی در كاهش خطرات در حال افزایش بوده و پیش بینی می شود همچنان ادامه یابد. در 1985 دوازده سازمان اصلی در ارتباط مستقیم با سوانح طبیعی، فعال بودند و 25 سازمان دیگر نیز به نوعی به موضوع ارتباط پیدا می كردند. نقش اینسازمان ها از تبادل اطلاعات گرفته تا تدوین استاندارد برای كاهش خطر و تبلیغ و حمایت از آن می باشد.
نقش بخش خصوصی در كاهش خطر سوانح طبیعی در آمریكا قابل توجه است از شركت های مشاوره ای متخصص در جنبه های مختلف كاهش خطر نظیر برنامه ریزی اقتصادی و برآورد خطر در یك محل خاص گرفته تا كارخانه هایی كه به تولید و عرضه هشدار سیل و تجهیزات مربوطه دیگر اشتغال دارند.
مؤسسات دانشگاهی نیز نقش مهمی در مقابله با سوانح طبیعی داشته اند. از جمله می توان به آموزش و پژوهش در زمینه های مربوطه اشاره كرد. در حال حاضر 25 دانشگاه دارای برنامه هایی در ارتباط با سوانح طبیعی هستند و این تعداد در حال افزایش است.