سد سه دره (Three Gorges Dam)

آبگیری این سد که بزرگترین سد کنونی جهان است اخیراً آغاز شده است. هرچند شنیدن نام چین به عنوان محل احداث این سد به دلیل پهناور بودن و داشتن بیشترین جمعیت جهان چندان تعجب*آور نیست، اما بررسی مقایسه*ای بعضی از مشخصات این سد و نیروگاهش با آنچه که درخصوص سایر سدها و نیروگاه**ها شنیده*ایم و همچنین دقت در بعضی از اطلاعات جانبی مربوط به چین واقعاً باعث شگفتی می*شود.
کشور چین با جمعیت 2/1 میلیارد نفر و با 32 ایالت خودمختار و 6/9 میلیون کیلومتر مربع مساحت به قدری پهناور است که برای اداره آن باید به اتکای نیروهای انسانی کارآمد دست به کارهای بزرگ زد. چین در حال حاضر 25 هزار مهندس ارشد و کارشناس در زمینه برنامه*ریزی آب برای سدها و نیروگاه*های آبی دارد و 270 هزار نفر در 16 دفتر و محل ساخت این نیروگاه*ها مشغول به کار هستند. حجم بارش سالانه چین در حدود 6000 میلیارد مترمکعب (حدود 15 برابر ایران است) و در شرایطی که در این کشور در سال 1950 فقط 8 سد کوچک (با ارتفاع کمتر از 15 متر) و 5 سد بزرگ مرتفع*تر از 15 متر) وجود داشت. طی یک دوره 50 ساله و در شرایط محاصره فنی از سوی کشورهای صاحب تجربه، بیش از 90000 در سد از انواع مختلف ساخته شده که 23000 مورد آن جزو سدهای بزرگ با ارتفاع بیشتر از 15 متر (بیش از 50 درصد سدهای بزرگ جهان) است و 380 سد آن با حجم مخزن بیش از 100 میلیون مترمکعب جزو سدهای خیلی بزرگ محسوب می*شوند.
رودخانه یانگ تسه (Yangtze river) که سد سه دره بر روی آن ساخته می*شود، با 6300 کیلومتر طول (حدود 3 برابر فاصله ارومیه تا زاهدان) و حجم آورد سالانه 950 میلیارد مترمکعب (حدود 7 برابر کل آورد همه رودخانه*های ایران که 135 میلیارد مترمکعب در سال است)، یکی از بزرگترین رودخانه*های جهان است که به لحاظ سیل*های مخرب در رتبه اول جهان قرار می*گیرد. برای مثال سیل سال 1998 این رودخانه به کشته شدن بیش از 3000 نفر، آواره شدن 8/13 میلیون نفر، تخریب میلیون*ها مسکن و از بین رفتن 8/4 میلیون هکتار از زمین*های کشاورزی منجر شد.
عملیات احداث سد سه دره با چهار هدف اصلی : 1- ذخیره سازی آب کشاورزی، 2- کنترل سیلاب، 3- تولید برق و 4- گسترش کشتیرانی و حمل و نقل آبی و با هدف جانبی جهانگردی و جلب توریست از سال 1992 آغاز شد و ساخت آن به قدری مهم بود که به سرعت به عنوان سمبل توسعه چین مورد توجه قرار گرفت.
حجم ذخیره سازی این سد 3/39 میلیارد مترمکعب (حدود 200 برابر مخزن سد کرج و بیشتر از حجم ذخیره آب تمام سدهای موجود در ایران) می*باشد که بزرگترین مخزن در بین سدهای جهان خواهد بود. احداث این سد با هزینه 22 میلیارد دلار (حدود 25 برابر هزینه احداث سد کرخه بزرگترین سد ایران و معادل درآمد یک سال فروش نفت ایران) صورت گرفته که از این بین فقط حدود 5 میلیارد دلار برای جابه*جایی محل زندگی و تملیک اراضی بیش از یک میلیون نفر از ساکنین اطراف سد که محل سکونت آنها در دریاچه سد فرو می*رود، هزینه شده است.
در زمینه تولید برق، رکورد شکنی این سد قابل توجه است. نیروگاه*های این سد دارای ظرفیت 18200 مگاوات هستند (ظرفیت کلی تولید برق انواع نیروگاه*های ساخته شده فعلی در ایران 30000 مگاوات، برق تولیدی کل سدها 4000 مگاوات و بیشترین ظرفیت یک نیروگاه برق آبی در کشور 2000 مگاوات است. این نیروگاه با تولید متوسط سالانه حدود 85 میلیارد کیلووات ساعت، نیاز بخش زیادی از مرکز و شرق چین به انرژی الکتریکی را تأمین خواهد کرد و به این طریق از آلودگی ناشی از سوختن حدود 45 میلیون تن زغال سنگ جلوگیری به عمل خواهد آورد. در ضمن امکان افزایش ظرفیت این نیروگاه تا 22400 مگاوات برای طرح*های توسعه در آینده پیش*بینی شده است.
با آبگیری کامل این سد، دریاچه*ای به طول 660 کیلومتر (بیش از 15 برابر فاصله تهران – کرج) و عرض حداقل یک کیلومتر در انتهای دریاچه ایجاد می*شود که باعث توسعه خط حمل و نقل آبی و کشتیرانی و افزایش ظرفیت حمل بار در رودخانه یانگ*تسه از 10 میلیون تن به 50 میلیون تن خواهد شد. برای توجیه*پذیری احداث این سد به رونق پرورش ماهی و همچنین زمینه*های جهانگردی نیز توجه ویژه*ای مبذول شده است، به نحوی که طی سال*های اخیر دیدن محل احداث سد سه*دره به یکی از برنامه*های ثابت تورهای مسافرتی کشور چین تبدیل شده و جالب اینکه در شرایطی که هنوز احداث سد به انتها نرسیده است، از هر جهانگرد برای تهیه بلیط ورودی 70 یوان معادل 7 هزار تومان دریافت می*شود.
احداث سد سه *دره که به علت واقع شدن در محدوده سه*دره نزدیک به هم، به این اسم نامگذاری شده، دارای سه بخش اصلی «بدنه سد»، «سرریز» و «سیستم انتقال و بالابری کشتی*ها» است و 17 سال به طول می*انجامد که هم*اینک 10 سال آن سپری شده است. این سد از نوع بتنی وزنی با طول تاج 2310 و ارتفاع 185 متر می*باشد و سازه سرریز آن که در بخش میانی واقع شده دارای 483 متر طول با 23 خروجی در کف و 22 دریچه فوقانی است و توان عبور دادن دبی معادل 102500 مترمکعب در ثانیه را داراست. نیروگاه این سد در مرحله نخست شامل 26 واحد 700 مگاواتی می*باشد که 14 واحد آن به صورت فضای باز در ساحل چپ و 12 واحد آن به صورت زیرزمینی در ساحل راست در دست ساخت است. برای طرح توسعه نیروگاهی این سد نیز احداث 6 واحد 700 مگاواتی دیگر به صورت زیرزمینی در ساحل راست پیش*بینی شده که فعلاً فقط سازه آبگیر آن ساخته می*شود.
دوره احداث این سد به سه فاز اجرایی تقسیم شده است که در فاز اول که از سال 1992 تا 1997 به طول انجامید فرازبند، کالورت انحراف آب، مراحل نخست تأسیسات بالابری کشتی*ها و راه*های دسترسی گوناگون تکمیل شدند. در فاز دوم، ساخت بدنه اصلی سد، نیروگاه*ها، سرریز و تکمیل تأسیسات بالابر کشتی*ها در حد فاصل سالهای 1997 تا 2003 برنامه*ریزی شد که با تکمیل بخش عمده*ای از آن عملیات آبگیری در اول ژوئن 2003 آغاز شد. نکته جالب این که فقط با سپری شدن 12 روز، آبی به حجم 4/12 میلیارد مترمکعب با ارتفاع 135 متر در دریاچه این سد ذخیره شد. این حجم آب، امکان شروع عملیات کشتیرانی مورد نظر را فراهم کرده و تراز آن برای شروع به کار نیروگاه*های تکمیل شده کافی می*باشد. بر این اساس 2 واحد 700 مگاواتی جناح چپ تا سه سال آینده و کل نیروگاه*ها تا سال 2009 که عملاً انتهای فاز سوم دوره اجرا و تاریخ پایان عملیات احداث این سد است، کار خود را شروع خواهند کرد. هم*اکنون در ساخت این سد 20 هزار نفر کارگر، 350 نفر مهندس و 9 شرکت برنامه*ریزی و طراحی مشغول به فعالیت هستند. مسلماً احداث چنین سد بزرگ و بی*نظیری در همه سطوح مدیریت، طراحی و اجرا حاوی نکات آموزنده و فراوانی است که می*تواند مورد تحقیق و توجه فنی متخصصین مربوطه قرار گیرد.