علل آسیب پذیری خانه های روستایی

روستاهای* كشورمان* به* عنوان* مراكز تولید فرآورده*های* متنوع* زراعی* و محصولات* باغی* در سالیان* اخیر مورد توجه* خاص* قرار گرفته* است. در این* میان* ایجاد فرصت*های* تولید تجاری* اقلام* كشاورزی* سبب* شده* است* كه* روستاییان* با تولیدات* مرغوب* فرآورده*های* باغی* و زراعی* قادر باشند، جهشی* قابل* توجه* در میزان* درآمدهای* سالانه* خود به* وجود آورند.
اما مشاهده* می*شود كه* اكثر روستاییان* هنوز نتوانسته*اند از فرصت* تولید تجاری* اقلام* كشاورزی* به* نحو احسن* استفاده* كنند و همچنان* در شرایط* خط* فقر و آسیب*پذیری* مالی* گذران* روزمره* زندگی* قرار دارند.
با آن* كه* كشاورزی* فعالیتی* غالب* در روستاها به* شمار می*آید، ولی* تنگناهای* ظرفیت* محدود برای* گسترش* كشاورزی، تعداد بالای* افراد خانوار و فقر و تنگدستی* ریشه*دار موجب* شده* است* كه* درآمد سالانه* ناشی* از فعالیت*های* كشاورزی* با میزان* مخارج* تطابق* نداشته* باشد و در نتیجه* اكثر خانوارهای* روستایی* در چنبرهِ* معضلات* گوناگون* روزگار، فقر همراه* با تلاش* را طی* كنند.
چنین* شرایطی* سبب* شده* است* كه* روستائیان* چنان* كه* لازم* است* توجهی* به* ساختمان*های* محل* زندگی* خود نداشته* باشند و مسكن* روستایی* به* علت* قدمت، ضعف* ساخت* و ساز، نبود دانش* فنی* كافی* و اجرایی* و بهره*گیری* از مصالح* در دسترس، كم* دوام* و نامرغوب، از وضعیت* نامطلوب* برخوردار باشد. خانه*های* خشتی* و سنگی* روستایی* فاقد پی* و دارای* ابعاد نامناسب* با اندك* تكانی* فرو می*ریزد و از دیدگاه* آماری* بیشترین* علت* مرگ* و میر در زلزله*های* بم، رودبار و منجیل، گلباف* كرمان* و بالاخره* طبس* مقاوم* نبودن* واحدهای* مسكونی* روستایی* بوده* است.
این* واقعیت* را همواره* باید درنظر گرفت* كه* كشور ما یكی* از زلزله*خزیترین* كشورهای* دنیاست* و همواره* با خطر زمین* لرزه*های* شدید كه* از مهمترین* سوانح* طبیعی* در ایران* محسوب* می*شود روبه*روست.

یك* كارشناس* مركز تحقیقات* ساختمان* و مسكن* در مورد چگونگی* آسیب*پذیری* واحدهای* مسكونی* روستایی* در برابر زمین*لرزه* می*گوید: وقوع* زلزله*های* متوالی* و قرار گرفتن* بخش*هایی* از كشورمان* برروی* گسل*های* خطرآفرین* و وحشت*و اضطراب* از پیامدهای* سوانح* طبیعی* سبب* شده* است* كه* مردم* شهر و روستا درصدد مقاوم* سازی* و یا بهسازی* محل*های* مسكونی* خود برآیند.
در این* راستا، سیاستگزاران* و سازمان*های* كنترل* كننده* ساخت* و ساز اقداماتی* برای* كنترل، طراحی* و اجرا به* عمل* آورده*اند كه* با تمامی* گستردگی، كافی* نیست* و در نتیجه* ناهمگونی*های*مشهودی* در ساخت* و سازها به* چشم* می*خورد. شدت* این* وضعیت* در جوامع* كوچك* و روستاها بیشتر است.
امروزه* اغلب* روستاییان* در واحدهای* مسكونی* قدیمی* ساكن* هستند و به* لحاظ* بهره*گیری* از خانه*های* كهن* و فاقد استقامت* و استواری، سبك* ساخت* و ساز معماری* قدیمی* را مردود دانسته* و از این* خانه*ها دلزده*اند.
بیشتر روستاییان* براین* باورند كه* استفاده* از مصالح* جدید و گاهی* همگونی* و تلفیق* آن* با مصالح* در دسترس* بومی* و تقلید از نقشه* و تیپ* و سبك* ساخت* و ساز شهری* می*تواند در افزایش* پایداری* و عمر مفید بناهای* روستایی* موثر واقع* شود.
اما واقعیت* این* است* كه* نبود دانش* فنی*كافی* و كارگران* زبده* و ماهر و نهایتا غیبت* سازمان*های* كنترل* كننده* در بخش*های* دور افتاده* و روستاها، سبب* شده* است* كه* بیشتر ساختمان*های* جدید روستایی* نیز همانند ساختمان*های* كهن* و قدیمی، بسیار آسیب*پذیر باشند. این* موضوع* یكی* از مشكلات* اساسی* جوامع* روستایی* است، كه* لازم* است* چاره*های* كاربردی* برای* جلوگیری* از گسترش* این* شیوه*های* احداثی* اندیشیده* شود، تا با اتخاذ رویه*های* نوین* خطرات* و پیامدهای* بلایای* طبیعی* در مناطق* گوناگون* روستایی* كاستی* گیرد.
ساخت* و ساز متكی* به* دانش* فنی* و مهندسی* در روستاها، با استفاده* از سیستم*های* نظارتی* و كنترلی* برساخت* و بهسازی* واحدهای* موجود مسكونی* و استفاده* درست* از مصالح* مرغوب* ساختمانی* سبب* می*شود به* تدریج* خانه*های* روستایی* استوار و مقاوم* پدید آیند.
ارزیابی* مشكلات* مسكن* روستایی* نشان* می*دهد كه* عوامل* زیر بیشترین* تاثیر را در آسیب*پذیری* ساختمان*های* روستایی* دارند:
الف: وجود مصالح* كم* دوام* و نامرغوب.
ب: تلفیق* مصالح* ساختمانی* محلی* و جدید به* صورت* غیراصولی.
ج: نبود دانش* فنی* كافی* و دید مهندسی* و در نتیجه* ضعف* در طراحی* و اجرا.
حاصل* عوامل* فوق* در ساخت* و ساز واحدهای* مسكونی* روستایی، وجود خانه*های* گلی* و سنگی*قدیمی* است* كه* بسیار آسیب*پذیر می*باشند و نیاز به* بهسازی* و نوسازی* دارند. باتوجه* به* جمعیت* بیش* از چهل* درصدی* روستانشین* از كل* نفوس* كشور، لازم* است* معایب* خانه*های* روستایی* را به* دقت* شناسایی* كرده* و با برنامه*ریزی*های* كوتاه* مدت* و بلند مدت* درصدد مقاوم*سازی* و بهسازی*آن*ها برآمد.
نبود یكپارچگی* عناصر سازه*ای*
این* كارشناس* مركز تحقیقات* ساختمان* و مسكن* آنگاه* به* معایب* ساختمان*های* روستایی* و نحوه* اجرای* شیوه*های* نوین* ساخت* و ساز و بهسازی* واحدهای* مسكونی* در بخش*ها و مناطق* دور افتاده* كشور اشاره* می*كند و در این* باره* توضیح* می*دهد:
در بیشتر ساختمان*هایی* كه* طی* سالیان* اخیر در روستاها احداث* شده* است، «پی» بنا به* علت* عدم* رعایت* دانش* فنی* و مهندسی* دارای* ابعادی* نامتناسب* با دیگر اجزاء بناست؛ در نتیجه* انتقال*بار سقف* ساختمان* و دیوارها به* زمین* به* نحو مطلوبی* صورت* نمی*گیرد. انتخاب* مصالحی* از قبیل* سنگ* و ملات* گل* در «پی» به* لحاظ* عدم* رفتار یكسان* سازه*ای* موجب* شكستن* ملات* و در نتیجه* جدا شدن* قطعات* سنگ* از یكدیگر و در نهایت* كاهش* سطح* مقطع* «پی» می*شود.
به* طور كلی* ضعف* در «پی» ساختمان*های* روستایی* موجب* عدم* نشست* یكسان* در ساختمان* و لغزش* بنا می*شود. همچنین* فقدان* كلاف* كردن* «پی» در سطح* زمین* و یا اجرا شدن* آن* در روی* زمین* از جمله* نقاط* ضعف* در بناهای* روستایی* است، كه* همواره* در زمان* وقوع* زلزله* موجب* بی*ثباتی، لغزش* و جابه*جایی* و در نهایت* تخریب* ساختمان*های* روستایی* می*شود.
در بیشتر بناهای* روستایی، ابعاد نامتناسب* دیوارها یكی* از نقاط* ضعف* در استحكام* ساختمان* بوده* است. ارتفاع* نامتناسب* دیوارها، طول* محاسبه* نشده* و مهار نشده* دیوارهای* ساختمان* و نسبت* بالای* ارتفاع* به* ضخامت* دیوار همگی* از مواردی* هستند كه* در زمان* وقوع* زمین*لرزه، دیوار ساختمان*های* روستایی* را دچار ضعف* كرده* و ایجاد «مود» های* خمشی* و شكست* برشی* می*كند. از موارد دیگری* كه* در زمینه* ضعف* دیوارها می*توان* به* آن* اشاره* كرد.
یكی* از دیگر معایب، وجود بازشوها با سطح* زیاد ونزدیك* بودن* آن*ها به* یكدیگر در گوشه*های* ساختمان* است* كه* جملگی* موجب* ضعف* عدم* یكپارچگی* در این* عناصر سازه*ای* می*شوند. فقدان* نعل* درگاه*ها، در محل* بازشوها نیز از جمله* موارد ضعف* در دیوارهاست، كه* در بسیاری* از موارد در زمان* وقوع* زمین* لرزه، موجب* شكست* ناگهانی* در محل* اتصال* دیوارها به* بازشوها می*شود.
عدم* اتصال* مهندسی* دیوارها در ساختمان*های* روستایی* به* یكدیگر و در واقع* عدم* انتقال* درست* نیروهای* اعمالی* به* اجزای* سازه*ای* موجب* تخریب* كلی* و یكباره* ساختمان*های* روستایی* می*شود.
از سوی* دیگر به* طور كلی* از مشكلات* عمده* موجود در سقف* ساختمان*های* روستایی* وزن* زیاد، عدم* اتصال* و گیرداری* اعضای* تشكیل* دهنده*ی* آن* به* یكدیگر و اتصالات* نامناسب* سقف* به*دیوارهای* اطراف* است، كه* در زمان* وقوع* سوانحی* مانند زلزله* به* دلیل* ضعف* موجود در سقف*ها و سایر اعضای* سازه*ای، مانند دیوارها، حداكثر تخریب* در ساختمان*های* روستایی* رخ* داده* است.
بنابراین* با آگاهی* از نقاط* ضعف* ساختمان*های* روستایی* می*توان* با آموزش* دست*اندركاران* ساخت* و ساز محلی، شیوه*های* مقاوم*سازی* و بهسازی* ساختمان*ها را در سطح* فرهنگ* عامه* روستاهاگسترش* داد.
ساختن* بناهای* استوار و مستحكم* دولتی* با استفاده* از نیروهای* كاری* محلی* ونظارت* عالیه* متخصصان، شیوه*ای* نوین* و راهی* اساسی* برای* ترویج* فرهنگ* درست* ساخت* و ساز در روستاهاست. همچنین* در كنار آموزش* چگونگی* صحیح* ساختن، باید شیوه*هایی* برای* بهره*گیری* اساسی* از مصالح* در دسترس* بومی* و راه*های* تقویت* آنها نیز ارائه* شود.
به* طور كلی* مصالح* مصرفی* در ساخت* و ساز واحدهای* مسكونی* روستایی* را می*توان* به* دو دسته* زیر تقسیم* كرد:
مصالح* بومی.
مصالح* ساختمانی* كارخانه*ای.
مصالح* بومی* از دیرباز به* روش*های* ساده* و عملی* و بودن* نیاز به* هیچگونه* تكنولوژی* خاص* و اغلب* با ابزارهای* ابتدایی* دستی* تولید می*شوند. تجربه* نشان* داده* است* كه* این* مصالح* اغلب* دارای* خواص* مناسب* ساختمانی* نیستند، اما می*توان* با شیوه*های* ساده*ای، خواص* آنها را بهبود بخشید و یا با انجام* تمهیدات* خاص* در اجرا، از تاثیر كیفیت* نامطلوب* آنها كاست.
همچنین* از طرفی* با رشد فرهنگ* روستایی* وجود ارتباطات* بیشتر شهر و روستا، به* منظور بهسازی* خانه* های* روستایی* كه* براثر سوانح* طبیعی* مانند زمین* لرزه، رانش* زمین* و سیل* و سیلاب* آسیب* دیده*اند، به* كارگیری* مصالح* جدید كارخانه*ای* مانند سیمان، فولاد، میله*گرد و آجر گسترش* یافته* است. استفاده* از مصالح* تازه* ساختمانی* در روستاها، سبك* و شیوه* ساخت* و ساز روستایی* را متحول* ساخته* است.
گفتنی* است* اغلب* روستاییان* به* خصوص* درمناطق* دور افتاده، بنا به* وجود پاره*ای* مسایل* اقلیمی، اقتصادی* و اجتماعی* ناگزیرند برای* احداث* سرپناه*های* روستایی* از همان* مصالحی* كه* در محل* زندگی* آنان* عرضه* می*شود، استفاده* كنند، مگر در موارد استثنایی* كه* برخی* از مصالح* ساختمانی* مانند چوب* برای* ساخت* در و پنجره* و كمدها، آهك* برای* ساخت* شفته* و ملات، وسنگ* برای* پی*كنی* و كرسی*چینی* اولیه* ساختمان* مورد استفاده* قرار می*گیرد. براین* اساس* می*توان* مصالح* عمده* مصرفی* در ساخت* و ساز روستایی* را به* این* شرح* برشمرد:
چوب* موجود از مناطق* كوهستانی* و یا نقاطی* كه* درخت* فراوان* در دسترس* است.
خشت* مناطق* در دور دست* كویری* كه* خاك* رس* فراوان* در دسترس* است.
سنگ* موجود در مناطق* كوهستانی، كه* معمولاً برای* ساخت*وساز واحدهای* مسكونی* از دیرباز مورد استفاده* قرار می*گیرد.
این* نكته* را نیز باید یادآور شد كه* در روستاهای* كشورمان، اغلب* از ملات، گل، كاهگل، ماسه، آهك* و گچ* و خاك* در ساختمان*سازی* استفاده* می*شود و بهره*گیری* از ملات*های* سیمانی* به* علت* گران* بودن* قیمت* سیمان* و گاه* مشكل* بودن* تهیه* آن* به* خصوص* در مناطق* دوردست* و یا صعب*العبور كوهستانی* چندان* رایج* و متداول* نیست. ولی* از چوب* در روستاها به* فراوانی* در ساخت* و ساز استفاده* می*شود.
روستاییان* اغلب* چوب*های* فراهم* آمده* از مناطق* جنگلی* و یا حاشیه* اراضی* كشاورزی* را بدون* توجه* به* اصول* چوب* خشك*كنی* در فضای* آزاد قرار می*دهند، تا از میزان* رطوبت* آنها كاسته* شود. اما چوب*های* درختی* در مقابل* قارچ، باكتری* و به* خصوص* حشرات* موذی* چوب*خوار بسیار آسیب*پذیرند و اغلب* در هنگام* ساخت* و ساز بخشی* از چوب*ها كه* صدمه* دیده* و یا تخریب* شده* است، مورد بهره*برداری* قرار می*گیرد.
چنین* شیوه*هایی* ناپسند و غیرمعمول* در ساخت* و ساز روستایی* موجب* كاهش* عمر مفید ساختمان* می*شود. از سوی* دیگر باید گفت* كه* چوب* دارای* دو عیب* عمده* زیر است* كه* كمتر مورد توجه* روستاییان* قرار می*گیرد:
چوب* درختی، یكی* از مصالح* ساختمانی* ناهمگون* بوده* و ویژگی*های* فیزیكی* و مكانیكی* آن* در جهات* مختلف* از نظر طولی* و شعاعی* با یكدیگر تفاوت* دارند.
انقباض* ناشی* از خشك* شدن* چوب* بسیار زیاد است* و به* خصوص* خشك* شدن* تدریجی* چوب*های* درختی* مرطوب* پس* از مصرف* و كارگذاری* در قسمت*های* گوناگون* ساختمان* در سیستم* سازه*ای*«ایجاد تنش* و تكان» می*كند.
گاهی* روستاییان* به* علت* نداشتن* شناخت* از ویژگی*های* فیزیكی* و مكانیكی* چوب، از چوبهای* با مقاومت* اندك* به* خصوص* در قسمت* حساس* ساختمان* اعضای* «باربر» ساختمان* استفاده* می*كنند، كه* در نتیجه* استواری* و پایداری* مناسبی* در برابر فشار بارهای* نقلی* و جانبی* ندارد. نكته* بسیار حایز اهمیت* در ساخت* و ساز روستایی، استفاده* از چوب* برای* ساختن* شمع*كوب*های* بنا می*باشد كه* در صورت* وجود رطوبت، به* تدریج* می*پوسد و استواری* ومقاومت* خود را از دست* می*دهد.
بنابراین* برای* استفاده* صحیح* از چوب* در ساخت* و ساز مطلوب* روستایی، موارد زیر توصیه*می*شود:
چوب*هایی* كه* در ساختمان*سازی* مورد بهره*برداری* قرار می*گیرد باید سالم، بدون* ترك، خشك* و عاری* از صمغ* و شیره*های* رایج* گیاهی* باشند. وجود گره*های* پوسیده، تركیدگی، قارچ* زدگی، تمركز صمغ* برروی* سطح* نمایان* چوب، نشانه* نامرغوب* بودن* آن* است.
از چوب*های* بامقاومت* بالا نظیر ممرز، انجیلی* و افرا برای* ساخت* اعضای* «باربر» ساختمان* استفاده* شود، تا مقاومت* و استواری* بنا افزایش* پیدا كند.
برای* جلوگیری* از پوسیدگی، قارچ*زدگی* و موریانه* خوردگی* چوب* باید به* شیوه*های* رایج* و متداول* از آن* محافظت* به* عمل* آید. قیراندود كردن، خیس* كردن* در روغن* و یا محلول*های* شیمیایی* از روش*های* مطلوب* و عملی* هستند كه* به* راحتی* می*توان* در روستاها آنها را به* كار گرفت.
یكی* از مصالح* ساختمانی* رایج* دیگر برای* ساخت* و ساز روستایی* خشت* است. خشت، یكی* از مصالح* سنتی* ساختمانی* است* كه* در بیشتر نواحی* كشورمان، اعم* از شمال، روستاهای* مناطق* كویری* و كوهستانی* به* صورت* فراگیر مورد بهره*برداری* قرار می*گیرد.
در روستاهای* دورافتاده، خشت* ساختمانی* را به* روش* دستی* و در قالب*هایی* با ابعاد مورد نظر و با فشار دست* تهیه* می*كنند، به* طوركلی* خشت* دارای* دو عیب* عمده* آب* شستگی، وارفتن* در آب* و ترك* خوردن* بعد از خشك* شدن* است. معمولاً مقاومت* چندان* زیاد و به* سان* آجر فشاری* نیست.
برای* تولید خشت* با كیفیت* بهتر، موارد زیر به* دست*اندركاران* ساخت* و ساز روستایی* توصیه*می*شود:
استفاده* از مقدار بهینه* آب* در ساخت* خشت.
تثبیت* خاك* مصرفی* در ساخت* خشت* با استفاده* از تثبیت* كننده*هایی* مانند آهك، سیمان، كاه،قیر، ماسه* و رس. به* طور كلی* برای* جلوگیری* از ایجاد ترك* در خشت* باید سعی* شود كه* رطوبت* خشتها پس* از خشك* شدن* درحد مناسب* و بین* دو تا چهار درصد باشد.
همچنین* ابعاد قالب* خشت* باید به* نحوی* انتخاب* شود كه* خشت*های* به* دست* آمده* از آن* دارای* تراكم* كافی* بوده* و حداقل* خلل* و فرج* داشته* باشند. خشتهای* تولید شده* باید ابعاد متناسب* و مشابه* داشته* باشند تا یك* كارگر به* راحتی* بتواند آنها را حمل* كند. با این* كه* هیچ* محدودیتی* از لحاظ* اندازه* خشت*ها وجود ندارد، ولی* بهتر است* كه* نسبت* ابعاد آن* یكسان* انتخاب* شود.
*به* كار بردن* مصالح* ساختمانی* كم* دوام*
و نامرغوب* در روستاها، تلفیق* مصالح* محلی* و جدید به* صورت* غیراصولی، نبود دانش* فنی* كافی* و دید مهندسی، ضعف* در طراحی* و اجرا از عوامل* مهم* آسیب*پذیری* ساختمان*های* روستایی* به* شمار می*آیند .