مدیریت بحران و نقش فضاهای باز در �

ما به مرگ انسانها به هنگام بروز زمين لرزه بيش از حد عادت کرده يم ، حال بيد بياموزيم که چگونه آنان را به هنگام زلزله ، زنده نگاه داريم .
شيد بندرت بتوان هنري يافت که به اندازه معماري با زندگي مردم پيوند داشته باشد ، هنر معماري از بارزترين جلوه هي فرهنگ هر قوم و هر دوره تاريخي و نميشگر فضي زيست آدمي است و در مقوله گفتگوي تمدنها بهترين و کارآمد ترين تکنيک جهت انتقال فرهنگ غني خودي مي باشد .
مقاله حاضر گامي است در جهت طراحي بهينه شهري و بحداقل رساندن کاهش آسيب پذيري ناشي از زلزله و طريقه استفاده از فضا هي باز در موقعيت بحران ، اميد آنکه سير پژوهشگران و متخصصان ما را ياري نميند.
اصولا برخورد ما با مساله زلزله بيد بکلي تغيير کند . ينکه وقتي حادثه ي رخ داد سازمانها و نهاد هي گوناگون بسيج شوند ، امداد هي لازم را برسانند و بعد هم بروند دنبال کارشان درست نيست . ين رويه بيد تغيير کند . به زلزله يا پديده هيي مانند آن نبيد با ين ديد نگاه کرد .
پديده هيي مثل سيل ، خشکسالي ، هجوم آفات طبيعي و ... پديده هي مستمر و دائمي کشور ما هستند و نه حوادث نادر .
در طول تاريخ هميشه در يران زلزله بوده است ، سيل هميشه بوده است ، بدليل شکل خاص فلات يران ، خشکسالي بصورت ادواري هميشه بوده است و ... ينها پديده هي دائمي جامعه ما بوده و هست .
ين پديده ها هر بار که رخ مي داده اند نظام توليدي و اجتماعي را نابود مي کردند ، گسست يجاد مي کردند ، و تمدن و پيشرفت را به عقب مي انداختند . هر ده – دوازده سال يکبار در يران يک زلزله مهم اتفاق مي افتد .
بر همين منوال زلزله جنوب در سال 1332 ، زلزله بوئين زهرا در سال 1340 ، زلزله کاخک و فردوس در سال 1347 ، زلزله طبس در سال 1357 و زلزله گيلان و زنجان در سال 1369 و ...
پس مي توان از نظر جامعه شناسي ، جامعه يراني را جامعه ي بر آمده در دل فاجعه هي طبيعي ناميد يعني جامعه ي که زندگي اجتماعي آن در طول تاريخ دراز مدتش در دل فاجعه هي طبيعي شکل گرفته است .
با چنين دريافتي ، زلزله و ديگر بليي طبيعي را بيد امري مستمر ديد و بيد برنامه ريزي خاصي داشت .
زلزله يک پديده طبيعي است که وقوع آن اجتناب ناپذير است اما جلوگيري از خطرات احتمالي آن امکان پذير مي باشد ، مشروط بر ينکه بدانيم در کجا زندگي مي کنيم و آنچه را که مي سازيم ، چگونه مي سازيم . زمين زير پي ما کره گداخته ي است که تابع فعل انفعالات دروني خود مي لرزد ، فوران مي کند و فاجعه ببار مي آورد.
امروز بيش از دو ميليارد انسان در مناطق زلزله خيز و در مساکني زندگي مي کنند که در طرح و ساخت بني مسکونيشان هيچگونه مقاومت و پيداري در برابر حوادث ناگوار و غير مترقبه طبيعي بخصوص زلزله پيش بيني نشده است . ين افراد مجبورند همچنان و بدليلي از همين بنا هي قديمي و ابتديي استفاده نميند و بي شک اولين قربانيان ين قبيل حوادث نيز از همين افراد مي باشند.
نخستين گام در مصون نگاهداشتن شهر ها و منازل مسکوني ين دو ميليارد انسان و تضمين آسيش و آرامش در زندگيشان در برابر فاجعه زلزله اتخاذ تدابير و بهره جويي از تمامي دانسته ها و دانش هي ذيربط در ين خصوص است، بويژه کسب اطلاعات کافي از سطح زمين ، درون آن و بررسي تمامي عوامل فيزيکي خاک ، آب و موقعيت جغرافييي و جوي منطقه ي که در آن عناصر شهري و کانونهي زيستي را بر پا مي داريم .
در چنين موقعيتي مطالعات و تحقيقات وسيعي لازم است تا در هنگام بروز چنين اتفاقاتي بتوانيم آسيب پذيري ناشي از زلزله را کاهش دهيم . بدين خاطر ، مديريتي صحيح با اهدافي از قبل تعيين شده لازم است تا بتواند بدون تداخل امور با هم در راس کار هماهنگ کننده باشد .
مديريت بحران بدليلي نظير :
- عدم پيش بيني زمان ، مکان و شدت وقوع
- وسعت خرابيها و صدمات پديد آمده
- امداد ، بخصوص امداد پزشکي
- تخريب شبکه هي ارتباطي و امکانات حمل و نقل
- ويراني تاسيسات زير ساختي
- فشار هي اجتماعي ، سياسي و ...
- هزينه بالي باز سازي و ...
از پيچيدگي و گستردگي فراواني برخوردار است که اتخاذ تدابير ويژه ي را يجاب مي کند . به منظور تشريح مديريت بحران لازم است فريند آنرا از لحاظ زماني و عملياتي به مراحل جداگانه ي تقسيم نمييم ، ين مراحل از لحاظ زماني عبارتند از :
1- پيش از بحران
2- آغاز بحران
3- حين بحران
4- پس از بحران
بري کاهش خطرات زلزله و دامنه بحران ناشي از آن ، لازم است در هر يک از مراحل زماني ياد شده اقداماتي به شرح ذيل صورت گيرد :
1- پيش از بحران : پيش بيني ، پيشگيري ، کاهش آسيب پذيري و آمادگي
2- آغاز بحران : مصونيت ، هشدار ، ارزيابي مقدماتي و آغاز بسيج
3- حين بحران : کنترل و تحديد دامنه بحران ، استقرار نظم در جامعه ، ارزيابي دقيق دامنه بحران ، ارزيابي و بازنگري برنامه ها
4- پس از بحران : بهسازي ، بازسازي ، توسعه ، استقرار وضيت عادي ، ارزيابي و بازنگري برنامه ها و مطالعه و تحقيق
مرحله دوم در مراحل زماني چهار گانه بحران ، مرحله بسيار کوتاهي است که شيد از چند لحظه تجاوز ننميد .
مرحله سوم که هر چه کوتاهتر باشد موفقتر خواهد بود ، در بيشتر تجربيات گذشته بين دو تا سه هفته بطول انجاميده است . ين مرحله ، پلي است بين ضربه ناشي از زلزله و آغاز مرحله چهارم که در حقيقت فريند سازمان يافته بازگشت به وضعيت عادي است .
زمان مرحله چهارم عليرغم تاکيد بر کوتاه بودن آن تا حد امکان با توجه به هزينه هي گزافي که در بر دارد صرفنظر از وجود برنامه ريزي و سازماندهي مناسب ، به ميزان بودجه و امکانات کشور بستگي دارد.. البته مراحل سوم و چهارم واقعا مراحل جداگانه نيستند و در برخي موارد همپوشاني دارند در مورد مراحل چهارم و اول نيز ين مطلب صدق مي کند چرا که پس از بحران ، پيش از بحران بعدي نيز خواهد بود ولي چنين تفکيکي به اثر بخشي برنامه ها و مديريت عمليات امداد و بازگشت به وضعيت عادي کمک زيادي مي کند .
بدين ترتيب فريند مديريت بحران بصورت چرخه ي خواهد بود که مراحل زماني و عمليات مختلف آن بدنبال يکديگر با اندکي همپوشاني واقع خواهند شد.
زلزله پديده يست که قابليت پيش بيني آن غير ممکن بوده است چون يران طبق نقشه پهنه بندي زلزله با خطرات نسبي بالا مواجه است لذا بر همگان لازم است اقدامات اوليه و آموزش لازم را بياموزند و هشدار هي مراکز مطالعاتي و تحقيقاتي را جدي بگيرند . هر کارفرما بيد حق خود بداند که از مهندس ناظر خود بخواهد در حين اجرا ، نظارت بر ساختمان داشته باشد و از استاد کاران ماهر و مجرب و داري کارت مهارت فني استفاده نميد و ين امور را تشريفاتي تلقي ننمايند.
همانطور که ذکر آن رفت زلزله در يران مصيبت است و در سير ملل مترقي ، همانند سير پديده هي طبيعي زلزله وضعيت عادي را بکلي دگرگون مي کند و باعث مرگ و مير و ترس و رعب مردم مي شود . مديريت بحران ، در ين موقعيت وارد عمل مي شود و روند بيشتر سازمانها و ادارات بصورت موقت تغيير مي يابد و بنا به امور محوله به ديار زلزله زده مي شتابند و نيرو هي امدادي و کمک هي مردمي به آن منطقه سرازير مي گردد ، در ين موقعيت نياز به فضا هيي جهت استقرار و ارائه خدمات مي باشد ، فضا هيي که در ين موقعيت عملکرد حقيقي خود را از دست مي دهند .
فضا هي باز در ين موقعيت کاربرد خارق العاده ي خواهند داشت ين فضا ها در مرحله اول محل فرار و پناه گيري ساکنين ، اسکان موقت ، استقرار امداد گران و نيرو هي انتظامي ، انبار آذوقه ، باند هلي کوپتر ، فضي آموزشي ، درماني ، بهداشتي ، خدماتي و ... بصورت موقت کارائي دارند . جهت استفاده از ين فضا ها لازم است مطالعات گسترده ي از قبل انجام گرفته باشد . لذا عواملي در فضاهي باز تاثير گذارند از جمله : وسعت فضا ، پوشش کف ، شيب ، نوع عملکرد و کاربري بني همجوار ، نوع جدار ه ، مصالح مصرفي و کيفيت بني همجوار ، ارتفاع بنا با توجه به ينکه آوارهر بنا 5/1 برابر سطح زير بنا در موقعيت عادي است ، نوع سازه ، فرم سقف ، جنس پوشش سقف و همچنين وجود شير آتش نشاني ، دکل برق ، کابل فشار قوي ، پست برق ، خط لوله گاز ، پست تقليل فشار گاز ، منبع آب ، کانال فاضلاب و دريچه کنترل و ...
با شناخت روي عوامل مذکور مي توان از فضا بنحو مطلوب استفاده نمود و با توجه به معيار ها ، فضا ها را بري خدمات مختلف تفکيک کرد .
ارتباط فضي باز با سير نقاط جهت خدمات رساني مستلزم استفاده از شبکه دسترسي و ارتباطي است لذا شبکه دسترسي يا معابر محدوديت هي را يجاد مي کند که نياز به شناخت و بررسي آن عوامل است . در ين رابطه بجز مواردي که به آن اشاره شد ، عرض معبر ، پل ، مسيل ، عوامل طبيعي ( رودخانه ، مرداب ، درخت و ... ) ، شيب معبر ، طول معبر ، ترافيک و ميزان تردد و .... دخالت دارند.
لازم است مراکز تحقيقاتي زلزله از جمله ستاد حوادث غير مترقبه و کميته هي فرعي تحقيقي کاهش خطرات ناشي از زلزله و لغزش ليه هي زمين مطالعات گسترده و اطلاعات جامعي را بري کليه شهر هيي که با خطر نسبي بالا مواجهند انجام و کسب نميند. چون استفاده و استخراج نتيج اطلاعات حاصله بصورت دستي کاري طاقت فرساست ارجح است که از سيستم ريانه ي استفاده گردد.
در ابتدا کليه تقاطع هي اصلي و سواره رو طبق نقشه شهر بعنوان مفصل ( نقاط تصميم گيري ) انتخاب و اطلاعات کليه معابر ( با درجات مختلف ) و همچنين فضاهي باز به کامپيوتر سپرده شود . سيستم ريانه ين امکان را ميدهد که کدام فضا را بري چه عملکردي در نظر بگيريم بعنوان مثال باند فرودگاه هليکوپتر در مکاني که وسعت مورد نياز و امکان ديد کافي از بالا داشته باشد و يا بري رسيدن از نقطه ي به نقطه ديگر شهر جهت خدمات رساني با توجه به کليه محدوديتهي قيد شده معبري که سهل الوصول و سريعتر باشد انتخاب نمييم .
در انتهي بحث تحقيق و انجام موارد ذيل در طراحي شهري پيشنهاد مي گردد:
کليه فضاهي شهري عمومي شامل پارک ها ، فضا هي سبز ، زمين هي بير و بلااستفاده و ... سهل الورود و بدون مانع از قبيل ديوار ، نرده و يافنس باشد.
- فضاهي عمومي بر اساس سرانه و استاندارد طراحي شود .
- فضاهي عمومي بر اساس سرانه و استاندارد طراحي شود .
- در کميسيونهي ماده 5 مقرر در قانون شوريعالي شهرسازي و معماري يران تغييرات کاربري به تاني نجام پذيرد.
- شهرداري ها بموجب ماده 7 قانون تاسيس شوريعالي شهرسازي و معماري يران به مصوبات شوريعالي فوق از جمله صحت اجري طرح هي جامع و تفصيلي مصوب مقيد باشند.
- حوزه مديريت شهرسازي و معماري در انجام امور نظارتي بر صحت اجري طرح هي مصوب کوشا باشد.
- در طراحي شهري تعداد فضاهي باز بخصوص ، فضي سبز ومحل بازي کودکان ( بدون مانع ) در بافت شهري بيشتر ملحوظ گردد.
- ساخت ساز طبق مقررات ملي ساختمان و تحت نظارت دارندگان پروانه اشتغال بکار مهندسي انجام گيرد .
- در طرح هي تفکيکي بر اساس سرانه فضاهي عمومي لحاظ گردد .
بحث فوق مطالعات تخصصي وسيعتر را مي طلبد و جا دارد در کليه زمينه هي مربوط به زلزله بيشتر تحقيق شود و اطلاعات ما از ين پديده طبيعي افزونتر گردد.
منابع :
- سلسله بحث هاي کارشناسي در u.n.d.p بعنوان کارشناس محقق.
- مجله علمي معماري و شهرسازي
- کتاب فضي شهرسازي مولف : حسين سلطانزاده
- کتاب طراحي فضي شهر : محمود توسلي – ناصر بنيادي
- آئين نامه 2800