مصالح سنتی معماری ایران

مصالح عبارتند از: خشت، آجر، آهک، گچ، سنگ، چوب، خاک، ماسه، ملات، قير، فلز، رنگ، شيشه.

آجر

مهم*ترين مصالح ساختمانى در ايران، قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. اين آجرها معمولاً به شکل مربع است. از آجر در تزئين بنا نيز استفاده مى*شد و از اوايل اسلام تا دورهٔ تيمورى تزئين بيشتر بناها با آجرکارى است. آجرهاى پخته به رنگ*هاى قرمز و قرمز تيره، زرد کمرنگ ساخته مى*شده و در بخش*هاى مختلف بنا بکار مى*رفته است. مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد کبير يزد و حمام گنجعلى*خان کرمان و ... نمونه*هايى از هنر آجرکارى در دوره*هاى مختلف تاريخى هستند. آجر نوعى مصالح مصنوعى است که از ترکيب خاک و آب به روش سنتى بدست مى*آيد و بعد در کوره پخته مى*شود. از اين مصالح در جزر، پايه، قوس*ها، ستون*ها، ديوار*سازى*ها، پوشش طاق*ها و گنبدها، کف*پوش*ها و بسيارى موارد ديگر استفاده مى*شود. آجرهاى نما در انواع آجر نيم*گرد، آجر قاشقي، کله*گنجشکي، دندان موشي، شش ضلعى و ... بکار مى*روند.

آهک

آهک فرآورده*اى است که پيش از پيدايش تاريخ، توسط بشر شناخته شده بوده است. گفته مى*شود روش پختن آهک را يونانى*ها از ايرانيان و روميان از يونانى*ها آموختند. از ملات آهک در پى*سازى و کرسى*چينى و ديوارسازى در بناهاى قديمى بکار رفته است. امروزه نيز آهک يکى از مصالح مفيد و موثر در ساختمان است. برخى سنگ*هاى آهکى را در پوشش کف، ازاره، پله*ها و نماها بکار مى*برند و برخى براى ملات پخته شده و مصرف مى*شوند.

خاک

خاک داراى انواعى است و خاک*رس نوع مرغوب آن است که در سفالگرى استفاده مى*شود. بهترين خاک رس به رنگ قرمز و عارى از ناخالصى است که به آن خاک چينى مى*گويند. بطورکلى خاک*هايى که بيش از ۵۰ درصدشان خاک*رس باشد، خاک*هاى پرمايه*اند. اگر ۵۰ درصد وزنشان رس داشته باشند خاک*هاى خالص و اگر کمتر از اين مقدار يعنى بين ۳۰ تا ۳۵ درصد مقدار وزن خاک، خاک*رس باشد، خاک*هاى کم*مايه*اند.

ماسه

ماسه از مصالحى است که بصورت ترکيب با آهک بعنوان ملاتى مقاوم در پى*سازى*هاى آجرى و ساير کارها استفاده مى*شود. ماسه بشکل مستقيم قدمتى ۳۰۰۰ ساله دارد. ماسه گاه بطور طبيعى وجود دارد و گاه به روش مصنوعى از طريق خرد کردن سنگ گرانيت - سنگ آهک متراکم و ديگر سنگ*هاى متراکم بدست مى*آيد.

ملات

ملات مواد خميرى و چسبنده*اى است که جهت اتصال رج*ها به يکديگر و براى بوجود آوردن جسم واحدى از اسکلت و استخوان*بندى ساختمان بکار مى*رود. بطورکلى مقاومت ملات به وضع اقليم، مکان و محيط و نوع ساختمان بستگى کامل دارد. کاربرد ملات*ها با پيدايش معمارى سنتى کاملاً همراه بوده است. ملات**ها انواعى مثل ملات گِل، ملات کاهگل، ملات ريگ، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات گل آهک، ملات ماسه آهک، ملات ساروج، ملات ماسه سيمان و ملات باتارد دارد.

گچ

از ديگر مصالح ساختمانى گچ مى*باشد که در تمامى ادوار در معمارى استفاده شده است. بدليل ارزانى و زود سفت شدن، کاربردهاى متعددى داشته است. در آثار بدست آمده از اکتشاف سده سيزدهم در هزاره اول قبل از ميلاد در معبد شاهان ايلامى در بناى چغازنبيل در هفت تپه خوزستان، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوس*هاى سهمى شده است و در برخى بناهاى تخت*جمشيد نيز در پوشش قوسى کانال*ها بيادگار مانده است. در دورهٔ ساسانى نيز ملات گچ در اسکلت*سازى بناها و نماسازى کاربرد فراوان داشته است. اين ملات از اجزاء لاينفک و مصالح مهم ساختمانى از روزگار باستان تا امروز بوده است.

کاشى

استفاده از کاشى براى تزئين و استحکام بخشيدن به بناها از دورهٔ سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بويژه دوره تيمورى و صفوى به اوج خود رسيد. کاشى نقش عمده*اى در تزئين بناهاى دورهٔ اسلامى داشت.

خشت

از ديگر مصالح ساختمانى معمول در معمارى ايران خشت است. در دورهٔ اسلامى يا تمامى بنا از خشت بوده يا بخشى از ديوارها و بقيه از آجر بوده است. از بناهاى خشتى بدليل مقاومت کم در مقابل عوامل طبيعي، چيز زيادى باقى نمانده است.

سنگ

در معمارى اسلامى از سنگ در شالودهٔ بنا، فرش کردن کف و تزئين بنا استفاده مى*شد. استفاده از سنگ اهميت ويژه*اى داشته و نيز براى ساختن کتيبه*ها سنگ*هاى گوناگونى به کار مى*رفته و تراشيده يا حجارى مى*شده است.


استفاده از سنگ در ادوار باستان به مراتب بيش از آجر بوده است. بناهاى تخت*جمشيد بويژه تالار صد ستون که متعلق به سدهٔ پنجم قبل از ميلاد است، با سنگ*هايى در ابعاد بزرگ بر روى يکديگر ساخته شده و ستون*هاى بلند همراه با سرستون*ها ساخته شده است. اين بنا از زيباترين انواع حجارى و همچنين پيکرتراشى*ها برخوردار بوده و اين بناى عظيم در شمار ارزنده*ترين آثار معمارى جهان مى*شناسند. همينطور معبد زرتش در نقس رستم نيز از آثار باارزش سنگى است.

در دوره*هاى بعد نيز از سنگ در ساختن بناها استفاده فراوان شده است. از سنگ مرمر شفاف نيز به*عنوان شيشه در شبستان*هاى زمستانى مثل مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع يزد و حمام گنجعلى*خان کرمان استفاده شده است.

در سال*هاى اخير نيز از سنگ در نماسازى*ها به اشکال مختلف استفاده شده است و نيز براى کف*پوش*ها، پله*ها و بسيارى ديگر از موارد نيز کاربرد دارد.

چوب

استفاده از چوب از ويژگى*هاى معمارى اسلامى است، که در ناحيه گيلان و مازندران بيشتر رايج است. از چوب براى ساختن در و پنجره، صندوق*هاى ضريح، ستون*ها و تير سقف، چارچوب و ... استفاده مى*شده است.

از چوب علاوه بر اسکلت*سازي، در تزئين بنا نيز استفاده مى*شده است. چوب و فرآورده*هاى آن در بناهاى صد سال اخير به عنوان مصالحى مؤثر در ستون*هاى چوبي، پوشش*هاى سقفى دوجداره، و بخش*هاى ديگر بکار رفته است. امروزه از چوب براى کف*سازى*هاى پارکت، قاب*سازى*هاى سقف، دکورسازى*ها و کابينت*هاى چوبي، درهاى چوبى با روکش*هاى زيبا بهره گرفته مى*شود. بطورکلى پس از سنگ، آجر، گچ و آهک چوب نيز از مصالح بسيار مؤثر در ساختمان*سازى مى*باشد.

قير

قير به چهار نوع وجود دارد: قير معدني، قير نفتي، قير محلول در اب و امولاسيون. به*نظر مى*رسد که قير واژه*اى بابلى و يا ايلامى است. در بابل از اين مصالح براى ملات به جهت پيوند رج*هاى سنگ لاشه و آجرچينى استفاده مى*شده است. در آثار بين*النهرين نيز کاربرد اين مصالح تأييد شده است. در بناهاى ايران باستان از قير براى اندود روى ستون*هاى چوبى و اندود برخى نماها و عايق**بندى بدنهٔ کشتى*ها استفاده مى*شده است.

از قير در کشورهاى ديگر که منابع طبيعى آن را دارند، نهايت استفاده مى*شود. قير محلول و امولاسيون در ايران هزينه زيادى دارد و با سختى تهيه مى*شود و جزو مصالح سنتى نيستند.

فلز

کاربرد فلز فولاد در بناهاى دوران هخامنشى فراوان بوده است. در بناهاى دورهٔ صفوى نيز از فولاد به شکل آهنگرى جهت کلاف*بندى استفاده مى*شده است. در دورهٔ قاجاريه کاربرد فولاد جهت رکابى*ها در اسکلت چوبى و کلاف*بندى*ها بخصوص شيروانى*سازى مورد توجه بوده است. در دوران معاصر نيز فولاد در ساختمان از عناصر مهم بناست و کاربردهاى مختلفى دارد.

رنگ

رنگ و رنگ*سازى در زيباسازى بنا انجام مى*شود. در دوره*هاى قبل از تاريخ و هزاره*هاى چهارم و سوم براى تزئين انسان*ها و وسايل زندگى و نيز رنگ*آميزى ديوارهٔ اتاق*ها از رنگ*ها استفاده مى*شده است. در دورهٔ هخامنشى علاوه بر رنگ*آميزى سطوح بنا در کف*سازى*ها نيز از مصالح رنگين استفاده شده است. نمونه*هايى از اندود ماسه آهک همراه با پوکه آجر خرد شده و رنگ اُخرا به شکل ملاتى رنگين در کف*سازى کاخ داريوش بيادگار مانده است. در دوران اشکانى و بويژه دورهٔ ساسانى از رنگ براى رنگ*آميزى بر سطوح اندودها و نقاشى از صورت نگاره و موارد ديگر نهايت استفاده مى*شده است. در ادوار مختلف اسلامى از رنگ در زيباسازى داخل بناها استفاده شده است. از آغاز دوره تيمورى تا هنر صفوى از رنگ*هاى معدنى در کاشى*سازى و نقاشى روى گچ*کارى و نيز قالى*بافى و نساجى و قلم*کارى و هنرها و حرفه*هاى ديگر از رنگ استفاده*هاى فراوانى شده است. در دوره زنديه از رنگ*هاى معدنى در نقاشى بناها بخصوص در اتاق*ها و تالارهاى ارگ کريم*خانى و موزهٔ پارس و نيز در حمام*ها استفاده فراوان شده است. در دورهٔ قاجاريه انواع نقاشى*هاى ترئينى به*شکل گل و گياه و يا تصويرسازى روى گچ*کاري، قاب*سازى*هاى سقف و نقاشى بر سطح زير و رو آينه و گچ*برى و بسيارى ديگر به*وجود آمد که بعضى از آنها منحصر به*فرد مى*باشد. امروزه نقاشى و رنگ*آميزى از آخرين کارهاى اجرايى يک بناست.

شيشه

طى کاوش*هاى باستان*شناسى سال*هاى اخير و نيز از بناهاى باقيمانده، در ادوار اسلامي، برمى*آيد که شيشه*هاى الوان براى تأمين روشنايى و تزئين در و پنجره و قالب*هاى گنبدخانه*ها و شبستان*ها استفاده مى*شده است.


در زيگورات چغازنبيل مربوط به تمدن ايلامى در هزارهٔ اول قبل از ميلاد، پنجره*هايى وجود داشته با شيشه*هاى لوله**اى صدف*دار و به شکل توخالى و بصورت مارپيچ جهت نفوذ روشنايى در طبقات زيرين. اين آثار شيشه*اى اکنون در موزه ملى ايران نگهدارى مى*شود. در دورهٔ هخامنشى نيز، هنر شيشه*سازى بصورت آونگ*هايى پشت*نما درخشش کرده و در دوره*هاى بعد نيز به*گونه*هاى خاصى بکار رفته. بعد از اسلام در دوران صفويه در بناهاى چهل ستون و هشت بهشت، آينه*هاى تخت در اشکال هندسى و يا نقاشى روى آينه و يا پشت آينه بکار رفته است. در سال*هاى بعد نيز هنر آينه*کارى در ابعاد کوچک در هنر گره*سازى اسلامى به*شکل تازه*اى نمود يافت. اين هنر در دوران قاجار به حدکمال رسيد و بسيارى از رواق*ها و درون بقعه*هاى اماکن متبرکه و کاخ*ها زيباترين آينه*کارى*ها بوجود آمدند.

منبع:عمران، معماری