معماری بازار

مقدمه

(اين بازار) بي شك يكي از زيباترين و فاخرترين بناهاي سراسر قاره آسياست و مي تواند

با مجلل ترين فروشگاه هاي اروپا برابري كند... در يك كلام ساختمان اين بازار به قدري مجللاست كه مي تواند رونق بخش زيباترين شهرهاي جهان باشد. دن گاريا سيلوافيلوثروا 1617 ميلادي
( (ه.ق 1026
پيشينه تاريخي
برخي از اجزاء مهم و اوليه مجموعه بازار مانند راسته، چهار سو، پوشش گنبدي وكاروانسرا ريشه در دورترين ادوار تاريخي دارند. طرح بازار به صورت چهار سو با دو دالانمسقف عمود بر هم، بر سفالي از چهار هزار سال پيش از ميلاد بر جاي مانده است. بر مهري كه ازكاوش هاي شوش به دست آمده و متعلق به هزاره چهارم قبل از ميلاد است، نقش يك سيلوي غلهبا پوشش گنبدي شكل ديده مي شود.راسته هايي با دكان و سايه بان نيز آثاري از محله پيشه وران و « اور » در ويرانه هاي شهرقرايني از سازمان حرفه اي و صنعتي آنان به دست آمده است.مهر با نقش سيلوي گنبدي، شوش

از اواخر قرن اول و اوايل قرن دوم هجري بازارهايي در شهرهاي نوبيناد اسلامي ساختهشد. مجموعه هاي ساختمان عالي و كمال يافته بازار متعلق به قرن هاي ششم تا هشتم ه.ق است.خوانده اند و « شهر اسلامي » بسياري از پژوهشگران بازار را بخش اساسي و هسته مركزيعده اي عناصر مهم ساختي اين شهرهاي را مسجد، بازار، ارگ حكومتي، محله هاي مسكوني،ديوار و بارو در دروازه شهر بر شمرده اند. در شهرهاي اسلامي بازارها به مسجد جامع وابستگيكالبدي و كاركردي نزديكي داشته اند. مسجد جامع به سبب تقدم وظايف مذهبي در جاي مناسبيدر هسته مركزي و محور اصلي شهر ساخته مي شد و بازار به عنوان مركز معيشت مردمي و فعاليتهاي صنعتي معمولاً در جوار مسجد جامع قرار داشت.
ساختار پيكر بازار
ميان بخش هاي مختلف اقتصادي و مالي بازار و نوع ساختار بنا و معماري آن به تدريج وبا گذشتزمان هماهنگي معقولي برقرار شده است. در بازارهاي بزرگ اسلامي پيكر آنها از اجزاء وتكه هاي در هم جفت شده و به هم چسبيده شكل گرفته اند، از كوي ها و گذرگاه هاي اصلي وفرعي (راسته ها) براي خرده فروشان و پيشه وران از خان ها، براي تجارت عمده و مبادلاتخارجي (صادرات و واردات) از فضاهاي سرپوشيده و (قيصريه، تيمچه، بدستان) براي تجارتكالاهاي گران بهاتر استفاده شده است. راسته ها و خان ها در همه بازارها عنصر اصلي هستند.ساير بناهاي مذهبي، آموزشي و رفاهي مانند مسجد، تكايا، مدارس، دارالشفا،قهوه خانه، خوراكپزي، آب انبار، سقاخانه، حمام كه در عمل كامل كننده محل تجاري- اجتماعي بازار هستند بهتناسب نياز در محل هاي خاص، جاي گرفته اند. در بناهاي بازارهاي اسلامي با معماري سنتي، سهبخش اصلي را مي توان از هم تميز داد:
-1 كوچه ها يا گذر گاه هاي اصلي و فرعي (راسته ها)
-2 مجتمع هاي تجاري و اداري انبار و محل هاي سكونت موقت بازرگانان (خان، سرا يا كاروانسرا، فندق)
-3 مجتمع هاي تجاري بي امكان سكونت (قيصريه، تيمچه، بدستان)
-1 راسته يا گذرگاه اصلي و فرعي بازار
مسيري است نسبتاً طولاني كه در دو طرف آن دكان ها و فروشگاه ها به هم پيوسته قرار 1/ دارند. عرض مجورهاي اصلي راسته ها چهار تا هشت متر و در برخي محورهاي فرعي حتي 5
متر بوده است. بناي راسته ها معمولاً يك طبقه هستند. در اين بازارها روي حجره ها، نيم طبقه اي تعيين شده كه از آن به عنوان انبار يا كارگاه يا دفتر استفاده مي شود.
ارتفاع سقف بازارها در نواحي سردسير (بازار تبريز) كمتر است و در مناطق گرمسير (بازار قيطريه لار) بيشتر است. قسمت هاي مهم بازار با سقف هاي گنبدي پوشش يافته اند. برخي از
كوچه هاي حاشيه بازار را نيز هنگام پيوستن به پيكر بازار طلاق بندي كرده اند. در ايران تقاطع دو راسته را چهار سو يا چهار سوق مي گويند. در اين چهار سوها كه در برابر مسجد، مدرسه، و يا
قيصريه قرار داشته گنبد را بلندتر ساختند.
نمونه هاي آن چهار سوق قيصريه اصفهان و چهار سوي خان يزد است...

2-خان

داراي معناي گوناگون از جمله سراي و كاروانسراي است. شمارخانها و وسعت آنها در

ميان بازار يا در وسط شهر دلالت بر اهميت اقتصادي و داد و ستد بين المللي شهر داشته است.خان به طور كلي شامل يك حياط مياني است كه حجره هاي به هم پيوسته گرداگرد آن را فراگرفته است. تفاوت خانها بيشتر در شكل زمين، تعداد طبقات و نوع ايوان و وراق و راهروهاست.
معمول ترين نوع خان دو طبقه است.خان ها در بازارهاي ايراني در دو سوي راسته بازار يا در يك مجموعه مركزي گرد هم يادر فضاي ميان بازارهاي متقاطع قرار گرفته اند. در ايران سرا، كاروانسرا يا خان در همه بازارهايمركزي يافت مي شوند. اكثر سراها دو طبقه هستند و به ندرت سراي يك طبقه مانند سراي گلشناصفهان و سراي سه طبقه مانند سراي حاجي رسول تبريز ديده مي شود. از سراهاي بزرگ ومشهور مي توان گنجعلي خان كرمان و سراي وزير قزوين را نام برد.
-3 مجموعه پوشيده (تيمچه، قيصريه، بدستان)
اين مجموعه ها بر خلاف راسته ها و خان ها جزء لاينفك ساختار بازار نيستند.
تيمچه: اصطلاحي است ايراني كه در تهران و اصفهان به فضاي سرپوشيده وسيعي با حجره هاي
دو يا سه طبقه دور تا دور و در تبريز و چندين شهر ديگر به راسته بازار كوچك و پهن و مسقفيگفته مي شود كه از دو سر مي توان آنرا بست. در تهران و اصفهان به ساختاري كه نقش راستهفرعي يا بن بست را دارد، قيصريه مي گويند. در كل فضايي سرپوشيده و با معماري متفاوت براي
داد و ستد يك نوع كالاي گرانبها گفته مي شود.قيصريه ابراهيم خان كرمان، قيصريه اصفهان، خان يزد، وكيل شيراز و قزوين زيباتريننمونه ها هستند. بدستان مجموعه تجاري سرپوشيده خاص دوره عثماني است. داراي معماريخاص به شكل چهار گوش، يك طبقه، تماماً از سنگ و پوشيده از چند رديف گنبدهاي يك شكل،حجره هاي منظم دروني و بيروني، دروازه هاي محكم آهنين از چهار سو و واقع در امتداد خيابانها
-4 ميدان
در داخل و گاهي در حاشيه و كنار بعضي از بازارهاي فضايي باز به عنوان ميدان ديده ميشود كه در آن بازارهاي روز يا ادواري بر پا مي شود. نمونه هاي آن ميدان نقش جهان اصفهان.گنجعلي خان كرمان و ميدان خان يزد است.
-5 دالان
يا بند در ايران به راسته فرعي بازار كه به وسيله دو در از ديگر راست هها جدا مي شود وبيشتر مدخل سراها يا كاروانسراها قرار دارد گفته مي شود. مثل دالان توتون فروشهاي بازار تهران.

-6 چهار سوق
يا چهار سو محل برخورد دو راسته اصلي است. معماري آن از ساير قسمت هاي راستهمتمايز و داراي ظرفيت و تزئينات بيشتري است. چهار سوها معمولاً هشت گوش هستند و ارتفاعبعضي از آنها به پنجاه متر مي رسد. در گذشته چهار سوها محل استقرار داروغه و محتسب بودهاست.
مهترين گونه هاي بازار از لحاظ شكل و كاركرد
-1 بازار خطي (طولي): راسته اي است كه در جهت طولي رشد كرده است و خانها در دوسوي آن جاي دارند. مانند بازار تهران، قم، شيراز، كاشان، كرمانشاه و بخش شمالي بازاراصفهان.
-2 بازار چند محوري: شبكه اي است گسترده از راسته هاي متوازي يا متقاطع كه مجموعه هاي خانها و سراها را در ميان مي گيرند. مانند بازار تبريز، اصفهان
-3 بازار مركزي خرده خروشي و خانه هاي پيراموني: مجموعه بزرگي از راسته ها و دالانهاي سر پوشيده كه بي فاصله در مجاورت يكديگر قرار گرفته اند و خانها به شكل كمربندي آنها را احاطه كرده اند. مانند بازار قديم استانبول.
-4 بازار صليبي: مركب از دو بازار خطي متقاطع عمود بر هم كه در محل تقاطع به صورت چند محور تراكم يافته است. مانند بازار وكيل شيراز.
-5 بازار محلي (بازارچه): كه نيازهاي ساده و روزانه ساكنان محل را اعم از خوراك، پوشاك و .... را فراهم مي آورد.
-6 بازارهاي بيرون شهري: در حاشيه شهر و به صورت خطي و محل اتصال شهر به روستاست.
-7 بازار صحرايي: مخصوص چادر نشينان است.

-8 بازار زيارتي: در نزديكي مكان هاي مقدس و زيارتگاهي
-9 بازار صنايع دستي: يكي از ويژگي هاي جالب معماري بازارها شيوه نور رساني آنهاستكه نور شكسته با بهره گيري از منافذ سقف به درون بازار مي تابيد و ضمن تامين نوركافي، از تابش مستقيم آفتاب و ريزش باران جلوگيري مي كرد.از خصوصيات سرا، تيم و تيمچه آن است كه كاملاً در بافت كلي بازار تلفيق شده و بخشي از كالبد فيزيكي وعملكرد تجاري بازار را تشكيل مي دهند.