نمای بی هویت، شهر را بی هویت می کند

نمای هر ساختمان در شكل*دهی به مجموعه شهری كه در آن حضور دارد، موثر است. اگر به نمای یك ساختمان بدون در نظر گرفتن نمای دیگر ساختمان*های شهر توجه شود، همگونی نمای شهری در مجموع از بین می*رود.
به نقل از پایگاه اطلاع رسانی شهرسازی و معماری، بررسی آماری نشان دهنده این موضوع است كه در هر سال 50 میلیون نفر به جمعیت شهر نشین كشورهای در حال توسعه اضافه می*شود. در ایران نیز شهر نشینی طی دهه*های گذشته با شتاب فزاینده ای گسترش یافته و همچنان این روند ادامه دارد.
رشد سریع جمعیت و گرایش مردم به شهر نشینی، تقاضای فزاینده*ای را برای تهیه مسكن به دنبال داشته كه این موضوع در پی خود مشكلات عدیده ای در زمینه توسعه شهری بوجود آورده است. ناتوانی در پاسخگویی مطلوب و مناسب به این مساله، وضعیت نا مطلوبی را به صورت بی مسكنی، بد مسكنی و تنگ مسكنی برای بسیاری از اقشار جامعه به همراه آورده است.

مسكن به عنوان یكی از نیازهای نخستین بشر، ابتدایی ترین سوالی بوده كه انسان سعی در یافتن پاسخی مناسب و معقول برای آن بوده است، اما همیشه در برنامه ریزی*های ملی به مسكن نه به عنوان محلی برای آسایش ساكنان در ابعاد عینی و ذهنی، بلكه به عنوان یك مشكل اقتصادی و فقط از این بعد بر خورد شده است.

سازندگان و تولیدكنندگان مسكن آزاد به*دلیل اینكه به*دنبال فروش سریع و بازگشت سرمایه خود هستند، سعی در هر چه بیشتر مطرح كردن خود در محله مسكونی و نمایشی متمایز از بنای خود دارند و به همین دلیل یكی از دلایل عمده ناهماهنگی نمای ساختمان*ها در سطح شهر هستند.

در رابطه با مسكن تعاونی شرایط بدتری وجود دارد. به دلیل وضعیت مالی ضعیف سازندگان و اینكه ساكنان و مالكان به*دنبال فروش ساختمان نیستند، بدون انجام عملیات پایانی نظیر نماسازی مورد استفاده قرار می گیرند و یا با كمترین هزینه و بدون طراحی نما، حجم و كالبد ساختمان رها می*شود. البته در سال*های اخیر در شهر تهران هیچ ساختمانی بدون نماسازی نبوده است، لیكن این مساله در شهرستان*ها همچنان انجام می*شود.

چگونه به موضوع نما در معماری بیندیشیم؟
نما در لغت نامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه كه در معرض دید و برابر

چشم است، آنچه از بیرون سوی دیده می شود، منظره خارجی بنا و عمارت،* قسمت خارجی ساختمان و نماسازی، فن روسازی ساختمان و ساختن نمای عمارت است.

در سال*های اخیر پس از مطرح شدن دوباره اهمیت فضاهای عمومی و ارزش زندگی شهری، نما اهمیت دوباره ای یافته است. نما در عمل درون ساختمان را از بیرون و فضای خصوصی را از فضای عمومی جدا می كند. نما حاكی از موقعیت فرهنگی سازندگان ساختمان است و نشانگر میزان نظم طرح ساختمان، امكانات و ذوق تزیین و خانه آرایی طراح و مالك است. یك نما به مثابه معرفی وضعیت ساكنان ساختمان در بین عموم است. نما در واقع صورت ساختمان و بهترین بیان حالتی است كه فرد طراح یا مالك از خود در برابر بیرون دارد. نماهای داخل ساختمان بیشتر جنبه خصوصی دارند، لیكن نماهایی كه به سمت كوچه و بافت شهر باز می*شوند، جنبه عمومی تر دارند.

بنابراین وجوه پشت و جلوی ساختمان از یك طرف دارای نمود اجتماعی و از طرف دیگر نمود مشخص ساكنان خود است بنابراین نمای هر ساختمان باید هم با فضای عمومی همبستگی داشته باشد و هم بتواند حجم داخلی ساختمان را بیان نماید.

نمای هر ساختمان موثر در مجموعه شهری است كه در آن حضور دارد و این تاثیر را در بدنه خیابان*ها یا میدان*ها كه در آن قرار گرفته است می گذارد. اگر به نمای ساختمان واحدی، بدون در نظر گرفتن نمای دیگر ساختمانها فكر شود، همگونی نمای شهری در كلیت از بین می*رود.

تناقض بین جنبه شهری و بیان فردی نما در صورتی می*تواند از بین رود كه ساختمان جزیی از شهر در نظر گرفته شود و ارتباطات آن با محیط اطراف چند جانبه باشد. نمای رو به كوچه و خیابان باید تابع عوامل همبستگی بین نماهای اطراف باشد. اما در عین حال بر اساس تركیبی از اجزا مختلف بر حسب عملكرد، ابعاد و مصالحشان شخصیت خاص خود را دارد.

نما در واقع یك سطح صاف و تخت نیست بلكه آن سطح انتقالی بین فضای داخل و خارج است كه با عقب نشستگی و پیش آمدگی، تراس و غیره با فضای داخل مسكن ارتباط پیدا می*كند.

برای اینكه نمای ساختمان حریم خصوصی ساكنان خود را حفظ كند باید نسبت به خیابان بسته*تر و محفوظتر باشد.

نمای ساختمان باید به*دنبال خلق یك كلیت هماهنگ به*وسیله تناسب خوب پنجره ها، بازشوهای در، سایبان و محدوده سقف*ها،* سازه عمودی و افقی، مصالح، رنگ، عناصر تزیینی و... باشد. پنجره*ها همواره با دیگر عناصر دیوار، *سطوح باز و بسته، تیره وروشن، صاف و ناهموار را بوجود می آورند. به علت تكرار دوره ای پنجره ها، در ساختمان*های چند طبقه، نظم كاملی به چشم می*خورد. اما گاه به*علت افزایش نور در طبقات بالاتر كاهش داده می*شود و این نظم آهنگ خود را از دست می*دهد.

جداسازی عناصر افقی و عمودی تاثیر كلی در نما دارد. تناسبات عناصر ساختمان لازم است با كل ابعاد ساختمان مطابقت داشته باشد. برای مثال در ساختمان*های كوتاه عریض، ابعاد عرضی غالب خواهد بود. در ساختمان*های بلند عناصر باریك برتری خود رانشان می*دهند. در و پنجره و نعل درگاه*ها تاثیر خاصی در نما می*گذارند. ناودان*ها، سایه بانها، پیش آمدگی*های سقف و بالكن*ها ایجاد سایه های خاصی بر روی نما می*كنند.

تفاوت سطح ها باید در نما مشخص باشد. برای مثال بین طبقه همكف، سایر طبقات و طبقه انتهایی باید یك تفاوت اساسی وجود داشته باشد. تركیب كلی نما در واقع نظم در این تفاوت*ها است.

عناصر اصلی نما مثل پنجره، در، سطوح و محدوده پایانی سقف و غیره در شكل، رنگ، و مصالحشان با یكدیگر اختلاف دارند. این عناصر معناهای متفاوتی دارند. مثلا نمی*توان بالا و پایین پنجره و در را با هم هم*ردیف كرد. اگر ارتفاع این بازشوها یكسان نباشد می توان از ضرایب مشترك و یا رنگهای یكسان استفاده نمود. نسبت*های هندسی نقش تعیین كننده ای در هماهنگ سازی ظاهر نما دارند. می*توان پنجره ها را در گروه*های كوچكتر تركیب شده كه شكل مشخصی را ایجاد می*كنند دسته بندی كرد. نماها می توانند از نظر مصالح نیز با یكدیگر متفاوت باشند.

مصالح نما در رنگ، شكل، زبری و خشنی نما تاثیر می گذارد. مصالح بومی نشان می*دهد كه نما مربوط به چه منطقه ای است.

تركیب پنجره ها، ایوان*ها، درها و به*طور كلی بازشوها، همچنین بافت و جنس نما و كمپوزسیون آن در هر عصر متفاوت است و در عین حال در یك تداوم شهری تغییر می*كند. طراح می*تواند نما را به عالیترین حد تركیب معماری برساند و یا آنرا تا حد یك سطح بدون طراحی و فكر رها كند.

در اعصار مختلف بازشوها به شكل مشابهی در سطح نما قرار می*گیرند و تنوع در قرار گیری آنها تابع عوامل داخلی چون بزرگی ساختمان، عریض بودن آن و یا عوامل اقلیمی چون جهت قرارگیری و محل قرارگیری است. در پهنای دیوار نما تعبیه پنجره دو جداره، آفتاب*شكن، سایبان و ... نقش تنظیم كننده شرایط آب و هوایی فضاهای داخلی را خواهد داشت.

در دیوارهای باریك معاصر این عمل با جلو و عقب آمدن ساختمان انجام می*شود. یكی از عوامل ضروری درهویت نما تعیین محدوده نما است. نمایی می تواند در طرح خود موفق باشد كه به این سوال*ها پاسخ گوید. محدوده عمودی جانبی ساختمان كجاست؟ خط پایانی افقی ساختمانی چگونه است و مرز ساختمان در آسمان به چه شكل است؟ انتهای ساختمان چگونه به پایان می*رسد؟ گوشه*های ساختمان چه وضعی دارد؟ اگر ساختمان همسایه ای دارد ارتباط نمای ساختمان فعلی با نمای همسایه چگونه به پایان می رسد؟ گوشه های ساختمان چه وضعی دارد؟ اگر ساختمان همسایه دارد ارتباط نمای همسایه چگونه است و اگر در فضا قطع می شود این ارتباط چگونه است.

محدوده های افقی ساختمان عبارتند از نقطه اتصال به آسمان ( محدوده پایانی ساختمان) نقطه اتصال به زمین (محل نشستن ساختمان بر زمین) و پوشش ساختمان مثل بام و شیروانی. محدوده پایانی ساختمان باید معنای اتمام ساختمان را با خود داشته باشد و طبقه همكف ساختمان را با خود داشته باشد و طبقه همكف ساختمان باید مفهوم نشستن ساختمان بر زمین را برساند. طبقه همكف باید در محدوده قد افراد كشش لازم را بر عابر پیاده و بیننده ایجاد كند.

كنج یا گوشه نما در واقع محل برخورد دو نمای عمود بر هم است. كنج می*تواند حالت عمود 90 درجه، نیم دایره یا سه وجهی را داشته باشد و هر كدام می تواند تاثیرات متفاوتی را در نما بگذارد. در یك میدان یا چهارراه هماهنگی كنجهای ساختمان هایی كه در چهار طرف آن قرار گرفته است می تواند در نمای شهری تاثیر زیبایی داشته باشد.

نمای ساختمان خالق نمای شهری است
نمای شهری از مجموعه نماهای مشرف به فضای عمومی به*دست می آید. این نماها از جهتی همگن و از جهتی ناهمگن هستند. می*توانند همگن باشند چون با استفاده از زبانی مشترك روی بدنه اجزا شهر اجرا می شوند و اما از آنجا كه هر كدام از این فضاها به كمك این زبان، مقاصد و نیازهای خود را بیان می*كند، ناهمگن هستند. در شهرهای ما زبان مشتركی بین نماها وجود ندارد. نه فرهنگ مشتركی برای بیان دارند، نه مصالح یكسانی به*كار گرفته اند و نه سبك مشخصی را دنبال می*كنند.

در واقع هر یك از نماها در شهر نشانه وضعیت اقتصادی و اجتماعی سازنده و نحوه تفكر و نگرش او به مسایل مختلف است.

نمای شهری در واقع تركیبی از اجزا متفاوت است كه بر اساس اتفاقاتی كه در خیابان*ها ومعابر می*افتد شكل می گیرد.

این اجزا در صورت رعایت مسایلی كه پیش از این نیز به آن پرداخته شد می*توانند با یكدیگر نقاط اشتراك جالبی داشته باشند كه نمی توان وجود آنها را نفی كرد.

عناصر پراهمیت درنما
ورودی یكی از عناصر حایز اهمیت نما در ساختمان است كه محل و اهمیت طراحی آن به شكل مستقیم نمایانگر نقش و عملكرد ساختمان است. در ورودی نشانه گذر از فضای عمومی خارجی به فضای خصوصی داخلی و یكی از مهم ترین عناصری است كه می*توان به عنوان نشانه ساختمان از آن نام برد.

لیكن به*دلیل اهمیت اقتصادی كه سطوح ساخته شده داخلی برای سازندگان دارند، اغلب ورودی*ها به فضاهای كم اهمیتی تنزل یافته اند. سرمایه گذاران ساختمانی هم فقط به رعایت ضوابط ضروری طراحی ساختمان بسنده می*كنند.

بیشترین مشكل زمانی است كه ورودی وسایل نقلیه به حیاط پاركینگ با ورودی خود ساختمان یكی شود. در این حالت فرد وارد شونده به ساختمان فقط یك راه باریك كنار دیوار برایش باقی می*ماند. گاه نیز ورودی یك ساختمان مسكونی بیش از حد پرتجمل است، به*نحوی كه عملكرد ساختمان را دگرگون می*سازد. زمانی هم ورودی به یك بنای بزرگ تنها با روزنه*ای امكان پذیر می*شود. تناسب ورودی و حجم ساختمان می تواند نقش مهمی در توجیه عملكرد و شكل ساختمان داشته باشد.

از آنجا كه طبقه همكف ساختمان قسمت اتصال به زمین یا كف پیاده رو است، به صورت قابل توجهی در معرض دید قرار می*گیرد. طبقه همكف اهمیت ویژه ای در زندگی شهری دارد، به این علت كه عابران پیاده این قسمت را به*طور مستقیم می*بینند. از این رو نمای این قسمت پر اهمیت است و مصالح مورد استفاده در این قسمت باید نسبت به بقیه ساختمان با دوامتر و مستحكم تر باشد تا عابر در نگاه به نمای ساختمان احساس ثبات كند. ساختمان*هایی كه طبقه همكف آنها عملكرد تجاری دارد، به*دلیل تغییر دكوراسیون واحدهای تجاری دایما دستخوش دگرگونی می*شوند. همین موضوع موجب می*شود كه ساختمان مذكور شخصیت ثابت خود را از دست داده و دارای نمای شناخته شده ثابتی نباشد.

تراس*ها چشم اندازهای جدیدی نسبت به فضاهای بیرون برای ساختمان فراهم می*آورند. بالكن*ها نباید حالت موقت و ناپایداری كه در بیننده تصور به*راحتی جدا شدن از بدنه ساختمان القا شود را داشته باشند.

لبه بام حد و مرز ساختمان و آسمان است و از نظر بصری بام انتهای نماست. بام پوسته*ای است كه بر سر ساختمان قرار دارد. بنابراین لبه بام نمی**تواند بدون تفاوت با دیگر قسمت ها در آسمان رها شود.

صورت ظاهر ساختمان و آنچه كه در برابر دید عموم قرار دارد، در واقع پر اهمیت ترین قسمت ساختمان در برابر عابران و سایر افراد غیر استفاده كننده از ساختمان است. همان*طور كه عنوان شد نمای ساختمان*ها، نمای شهری را ایجاد می كند، اما به*دلیل ضعف قوانین موظف كننده طراح و سازنده در این ارتباط، نمای ساختمان در كمترین اهمیت قرار گرفته است.

در بسیاری از شهر های بزرگ جهان، ضوابط و مقررات ویژه*ای در ارتباط با سیما و كالبد شهر وجود دارد و گروهی از برجسته*ترین افراد با تخصص**های مرتبط هنر زیبا سازی و زیبایی شناسی به كنترل طرح های بزرگ و كوچك معماری و شهری از نقطه نظر هماهنگی نمای بیرونی ساختمان*ها و محیط شهری یعنی از جنبه های رنگ، حجم، مصالح مناسب، فضای پر و خالی نما، رعایت اصول هماهنگی و تناسبات و... می پردازند.

آنچه برای علاقه*مندان به این موضوع نگران كننده است، پاسخگویی با شتاب به نیازی كاملا محسوس است. در این ساخت و ساز پر شتاب نیاز به بررسی طرح*های ارایه شده توسط جمعی از صاحب نظران و مسوولان در مراكز تایید پروانه*های ساختمانی ضروری به نظر می*رسد. بررسی میدانی طرح ساختمانها با بناهای اطراف از لحاظ كیفیت طرح معماری، نمای ساختمان، تناسب حجم آن با ساختمان*های اطراف، زیبایی طرح و مصا لح مورد استفاده و... نیز گامی موثر در بالا بردن كیفیت نماهای شهری است. با در نظر گرفتن موارد ذكر شده و القا آن توسط شهرداری هر شهر، می توان شاهد ارتقا كیفیت شهرها و زیباسازی نمای شهرها بود.